ჩაპაევი და სიცარიელე

წინასიტყვაობა
 როდესაც ცხენებისა და ადამიანების უსასრულო ნაკადს შევცქერი, ჩემი ნების თანახმად რომ აღძრულა და ჩამავალი მზით გადაწითლებულ ტრამალზე არარასკენ მიედინება, ხშირად მეფიქრება: მე თვითონ სად ვარ ამ ნაკადში?

ჩინგიზ-ყაენი 

შუა მონღოლეთის ერთ მონასტერში ოციანი წლების პირველ ნახევარში დაწერილი ამ ხელნაწერის ნამდვილი ავტორის ვინაობა მრავალ მიზეზთა გამო ვერ გაცხადდება და ამიტომ იბეჭდება რედაქტორის სახელით, რომელმაც იგი გამოსაქვეყნებლად მოამზადა. ორიგინალიდან ამოღებულია არაერთი მაგიური პროცედურის აღწერილობა, აგრეთვე რევოლუციამდელ პეტერბურგში ავტორის ცხოვრების ამსახველი ვრცელი მოგონებები (ე.წ. პეტერბურგული პერიოდი); ამასთანავე გამოტოვებულია ჟანრის მისეული განსაზღვრაც – „თავისუფალი აზრის განსაკუთრებული აღმაფრენა“, რაც, როგორც ჩანს, ხუმრობად უნდა ჩაითვალოს. აქ მოთხრობილი ამბავი ინტერესს იწვევს როგორც მხოლოდ და მხოლოდ გარკვეული მხატვრული ღირებულების მქონე ფსიქოლოგიური დღიური და სხვა არაფერი, თუმცაღა ავტორი შიგადაშიგ ისეთი თემების განხილვასაც ეჭიდება, რომლებსაც, ჩვენი აზრით, არავითარი განხილვა არ სჭირდება. თხრობის მდინარება გარკვეულად შებოჭილი გახლავთ, ვინაიდან ტექსტი „ლიტერატურული ნაწარმოების“ შექმნას კი არ ისახავს მიზნად, არამედ ეგრეთ წოდებული შინაგანი ცხოვრებისგან განკურნებასა და საამისოდ განკუთვნილ ცნობიერების მექანიკურ ციკლთა დაფიქსირებას. გარდა ამისა, ორ-სამ ადგილას ავტორი არჩევს, უშუალოდ მკითხველის ტვინს მიმართოს, ვიდრე სიტყვებით მოქსოვილი მორიგი ფანტომი დაანახოს; სამწუხაროდ, ეს მეტად მარტივი ამოცანაა საიმისოდ, რომ წარმატებით გადაიჭრას. ლიტერატურის სპეციალისტები ჩვენს მოთხრობას ალბათ უკანასკნელ წლებში მოდად ქცეული კრიტიკული სოლიფსიზმის ერთ-ერთ მორიგ პროდუქტად ჩათვლიან, მაგრამ ამ დოკუმენტის ჭეშმარიტი ღირებულება ისაა, რომ იგი მარადიული არდაბრუნების შესახებ ძველმონღოლური მითის მხატვრული საშუალებებით გადმოცემის პირველი მცდელობაა მსოფლიო ლიტერატურაში.

ახლა ორიოდ სიტყვა წიგნის მთავარ მოქმედ პირზეც უნდა ითქვას. ამ წიგნის რედაქტორმა ერთხელ პოეტ პუშკინის ტანკა წამიკითხა: 

იმ მრისხანე წელიწადმა, რომელმაც

ამდენი მამაცი, კეთილი და ლამაზი მსხვერპლი შეიწირა,

ძლივსშესამჩნევი კვალი დატოვა

რომელიღაც დუნე, საამო 

მწყემსურ ღიღინში. 

მონღოლურ თარგმანში სიტყვათშეთანხმება „მამაცი მსხვერპლი“ ერთობ უცნაურად ჟღერს, თუმცა ამჟამად ამ საკითხში ჩაღრმავების დრო არ გახლავთ – ჩვენ მხოლოდ იმის თქმა გვსურს, რომ ლექსის ბოლო სამი სტრიქონი სრულად შეესაბამება ვასილი ჩაპაევის(ვასილი ივანეს ძე ჩაპაევი (1887-1919) დაიბადა რუსი გლეხის ოჯახში. იყო პირველი მსოფლიო და სამოქალაქო ომების მონაწილე. პირველ მსოფლიო ომში გამოჩენილი მამაცობისთვის რუსეთის მეფის მთავრობამ წმიდა გიორგის ჯვრითა და მედლით 4-ჯერ დააჯილდოვა. შემდეგ გახდა ლეგენდარული წითელარმიელი. სამოქალაქო ომის დროს 25-ე მსროლელ დივიზიას მეთაურობდა. დაიღუპა თეთრგვარდიელებთან ბრძოლაში მდინარე ურალის გადაცურვის დროს.) ისტორიას. 

რა ვიცით ამ კაცის შესახებ? მისმა სახებამ ხალხის ხსოვნაში მითოლოგიური ელფერი შეიძინა, ჩაპაევი რუსული ფოლკლორის ერთგვარ მოლა ნასრედინად იქცა, ოცდაათიანი წლების ცნობილი ფილმის საფუძველზე მოგონილი აურაცხელი ანეკდოტის გმირად. 

ამ კინემატოგრაფიულ ოპუსში ჩაპაევი წარმოდგენილია თეთრებთან მებრძოლ წითელ მეთაურად, რომელიც ვრცლად და გულისხმიერად ესაუბრება თავის ადიუტანტ პეტკასა და მეტყვიამფრქვევე ქალს, სახელად ანკას, ბოლოს კი თეთრების შეტევისას მდინარე ურალის გადაცურვას ცდილობს და იხრჩობა. ჩაპაევის რეალურ ცხოვრებასთან ყოველივე ამას საერთო არაფერი აქვს, რადგან ჭეშმარიტი ფაქტები ჭორებსა და მინიშნებებშია ჩაძირული. მთელი ეს აბდაუბდა სათავეს იღებს წიგნიდან „ჩაპაევი“, პირველად 1923 წელს პარიზის ერთმა გამომცემლობამ რომ დაბეჭდა და მერე გასაოცრად მოკლე ხანში რუსეთშიც რომ დაისტამბა. ამ ნაწარმოების არაავთენტურობის მტკიცებას დროს ნუღა დავუთმობთ. ნებისმიერ მსურველს თვითონვე შეუძლია, მასში უამრავი შეუსაბამობა და წინააღმდეგობა აღმოაჩინოს და, რაც მთავარია, წიგნის სულისკვეთება აშკარად ცხადყოფს, რომ მის ავტორს (ან ავტორებს) საერთო არაფერი ჰქონია იმ მოვლენებთან, რომლებიც თავად აღწერა. აქვე ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ, მართალია, ბატონი ფურმანოვი(დიმიტრი ფურმანოვი (1891-1926) – საბჭოთა რევოლუციონერი, სამხედრო და პოლიტიკური მოღვაწე, მწერალი, რომან „ჩაპაევის“ ავტორი.), სულ ცოტა, ორჯერ მაინც პირადად შეხვედროდა ჩაპაევს, მაგრამ შეუძლებელია, იგი წიგნის ავტორად მივიჩნიოთ, რის მიზეზებიც მკითხველისთვის ჩვენი მოთხრობის კვალდაკვალ გასაცნაურდება. გასაოცარია, რომ ტექსტი, რომლის შექმნაც მას მიეწერება, დღემდე ლამის უტყუარ დოკუმენტადაა მიჩნეული. ამ ნახევარსაუკუნოვანი სიყალბის მიღმა ძნელი არაა, დავლანდოთ უხვად დაფინანსებული და უაღრესად აქტიური ძალები, რომლებიც ცდილობენ, რომ ევრაზიის ხალხებს საგულდაგულოდ დაუმალონ სიმართლე ჩაპაევის შესახებ. თუმცაღა წინამდებარე ხელნაწერის აღმოჩენის მხოლოდ ფაქტიც კი, ჩვენი აზრით, საკმაოდ ნათლად წარმოაჩენს კონტინენტზე არსებულ ძალთა ახლად წარმოქმნილ ბალანსს. 

დაბოლოს, ორიგინალურ ტექსტს ჩვენ სახელწოდება შევუცვალეთ (დედნისეული სათაური გახლავთ „ვასილი ჩაპაევი“), რათა იმ ფართოდ გავრცელებულ ნაყალბევთან აღრევა გამოგვერიცხა. „ჩაპაევი და სიცარიელე“ უბრალოებისა და არასუგესტიურობის გამო შევარჩიეთ, თუმცა რედაქტორი კიდევ ორ ვარიანტს გვთავაზობდა – „განტოტვილი პეტკების ბაღი“(ავტორი აქ ეხმიანება ხორხე ლუის