ქართული ნაპოლეონიანას მნიშვნელოვანი შენაძენი

პროფ. მერაბ კალანდაძე

თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი

საქართველოში ნაპოლეონ ბონაპარტის ცხოვრების და მოღვაწეობის შესწავლის, პოპულარიზაციის, გარკვეული ტრადიცია არსებობს. მისი სათავეები XIX საუკუნის დასაწყისში უნდა ვეძებოთ, როდესაც ქართულ რეალობაში პირველად გაიჟღერა ნაპოლეონის სახელმა. მის ინიციატორად ბაგრატიონთა სამეფო კარი მოგვევლინა. დავით ბატონიშვილი ქებით მოიხსენიებდა ნაპოლეონს, მიესალმებოდა ხელისუფლების სათავეში მის მოსვლას და ოცნებობდა საფრანგეთში გამგზავრებაზე, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზთა გამო ეს ოცნება აუსრულებელი დარჩა.  საინტერესოა აღინიშნოს, რომ საქართველოში ნაპოლეონის ცხოვრებითა და მოღვაწეობით დაინტერესება საკმაოდ ფართო ხასიათს ატარებდა. ის არ იყო მხოლოდ ისტორიკოსების კვლევის საგანი. ამ თემას დიდ ყურადღებას უთმობდნენ ქართველი პოეტები, მწერლები, პუბლიცისტები, სამხედროები.

ნაპოლეონის მოღვაწეობას ეხება ქართული რომანტიზმის აღიარებული ლიდერის ნიკოლოზ ბარათაშვილის საინტერესო ლექსი "ნაპოლეონი" და ალექსანდრე ორბელიანის ანალიტიკური წერილი "ნაპოლეონი და მაშინდელი ინგლისის მთავრობა". ნაპოლეონის ომების ხასიათში ჩახედულებას ამჟღავნებდა ცნობილი ქართველი საზოგადო მოღვაწე და პუბლიცისტი ნიკო ნიკოლაძე. ამ თემისადმი თავისი დამოკიდებულება გამოხატა ცნობილმა ქართველმა მწერალმა გიორგი წერეთელმა. ნაპოლეონის მოღვაწეობას, ბუნებრივია, თავისი ადგილი ეთმობა დამოუკიდებელ საქართველოში, 1918-1920 წლებში გამოსულ ახალი ისტორიის პირველ ეროვნულ სახელმძღვანელოებში. 

ნაპოლეონის ცხოვრება და მოღვაწეობა არც საბჭოთა პერიოდის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დარჩენილა უყურადღებოდ. საქართველოში ნაპოლეონის მოღვაწეობის მეცნიერული შესწავლის გზაზე პირველი ნაბიჯი პროფ. გრიგოლ ნათაძემ გადადგა. მან ნაპოლეონის მოღვაწეობის ცალკეულ საკითხებს რამდენიმე საინტერესო ნაშრომი მიუძღვნა.  ვფიქრობთ, სწორედ, ამაში მდგომარეობდა მისი ამ შრომების მნიშვნელობა ქართული ისტორიოგრაფიისთვის.  აღსანიშნავია, რომ ქართულ ენაზე ითარგმნა გამოჩენილი რუსი ისტორიკოსის აკად. ევგენი ტარლეს წიგნი "ნაპოლეონი", რომელიც ომამდელი საბჭოთა ისტორიოგრაფიის მიღწევას წარმოადგენდა.  ქართულ ენაზე გამოვიდა ნაპოლეონი მემუარების პირველი ნაწილი.  ამას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ქართულმა საზოგადოებამ მის მშობლიურ ენაზე მიიღო საინტერესო პირველწყარო. დასავლეთ ევროპის ისტორიის ამსახველი წყაროებით არა თუ მაშინ, არამედ დღესაც არ ვართ განებივრებული. გულისტკივილით უნდა აღვნიშნოთ, რომ სამწუხაროდ ქართულ ენაზე არ ყოფილა თარგმნილი ა. მანფრედის საინტერესო წიგნი ნაპოლეონზე.  მან ნაპოლეონის მოღვაწეობის საკუთარი ვერსია წარმოგვიდგინა. ნაპოლეონის განდიდებამ ფართოდ მოიკიდა ფეხი XX საუკუნის ქართულ სიტყვაკაზმულ ლიტერატურაში. ამ თვალსაზრისით ყურადღებას იპყრობს კონსტანტინე გამსახურდიასა და ანა კალანდაძის შემოქმედება.

90-იან წლების დასაწყისში, საბჭოთა კავშირის დაშლამ ახალი ფურცელი გადაშალა საქართველოში ნაპოლეონის მოღვაწეობით დაინტერესების საქმეში. პირველ ყოვლისა, ყურადღებას იპყრობს პროფ. დიმიტრი ცისკარიშვილის სამეცნიერო-პოპულარული ნაშრომი ნაპოლეონზე.  იგი ორი ნაწილისგან შედგება. პირველს ქვია "გენერალი ბონაპარტი", მეორეს "იმპერატორი". ნაპოლეონის ცხოვრებისა და მოღვაწეობის შესწავლის საქმეში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ალექსანდრე მიქაბერიძის მიერ საქართველოში ნაპოლეონის საზოგადოების დაარსებას. ეს კიდევ ერთი წინგადადგმული ნაბიჯი იყო. ნაპოლეონის ეპოქას წარმატებით იკვლევდა რუსეთში მოღვაწე ქართველი ისტორიკოსი კონსტანტინე ბოჭორიშვილი, რომელმაც ამ თემაზე რამდენიმე საინტერესო ნაშრომი გამოაქვეყნა.

დასასრულს უნდა დავძინოთ, რომ ქართველ ისტორიკოსებს ფასდაუდებელი წვლილი მიუძღვით ნაპოლეონის აღმოსავლური პოლიტიკის კონტექსტში საქართველოს მნიშვნელობის გაშუქების საქმეში. ეს ქართული ისტორიოგრაფიისთვის კიდევ ერთი წარმატება იყო. 

ნაპოლეონის მარშლების ისტორიით დაინტერესება, ცხადია, ცარიელ ნიადაგზე არ აღმოცენებულა და უწინარესად ნაპოლეონის ცხოვრებითა და მოღვაწეობით დაინტერესების ლოგიკურ შედეგად მიგვაჩნია.

ნაპოლეონის გმირული და სისხლიანი ეპოპეა მისი სახელგანთქმული მარშლების გარეშე წარმოუდგენელი იქნებოდა. ვინ იყვნენ ისინი?ნაპოლეონის მარშლების შესახებ არსებობს უზარმაზარი ლიტერატურა. მათზე წერდნენ ფრანგი, გერმანელი, ინგლისელი, ამერიკელი მკვლევარები. რუსულ ენოვანი ლიტერატურა საკმაოდ მწირია და ამ თემას უნდა ითქვას, რომ მხოლოდ ბოლო ხანებში მიექცა ჯეროვანი ყურადღება.  ქართულ ენაზე ნაპოლეონის მარშლებზე პრაქტიკულად არაფერი დაწერილა, რაც ქართული ნაპოლეონიანას მინუსად შეიძლება მივიჩნიოთ. მათი სახელები მხოლოდ გაკვრით გაიჟღერებს ე. ტარლეს და დ. ცისკარიშვილის წიგნებში ნაპოლეონზე.

ქართულ ისტორიოგრაფიაში არსებულ ამ ხარვეზს, ვფიქრობთ, მნიშვნელოვანწილად ავსებს პროფ. ალექსანდრე მიქაბერიძის და მისი კოლეგების მიერ შედგენილი საინტერესო წიგნი ნაპოლეონის მარშლებზე. ეს ქართულ ნაპოლეონიანაში არსებული სიცარიელის შევსების ერთ-ერთ მოკრძალებულ მცდელობას წარმოადგენს. მისი მნიშვნელობა ქართული ისტორიოგრაფიისთვის, სწორედ, ამაში მდგომარეობს.

პირველ ყოვლისა, წიგნის მთავარ ღირსებად მიგვაჩნია ამ თემისადმი რეალისტური მიდგომა, რომელიც ლოგიკურად გამომდინარეობდა საკუთარი შესაძლებლობების, ძალების, რეალური შეფასებიდან. მათ ძალიან კარგად გათვალეს საკუთარი შესაძლებლობები და ამ თემის დამუშავებას, სწორედ, იმ კუთხით მოკიდეს ხელი რომელიც მათ ძალებს არ აღემატებოდა. ეს სავსებით სწორი იყო.

რა თქმა უნდა, სასურველი და ძალიან კარგია ქართულ ენაზე არსებობდეს მეცნიერული გამოკვლევები ნაპოლეონის მარშლებზე, მაგრამ ეს ასე არაა და ისეთი პატარა ქვეყნისთვის როგორიც საქართველოა, ალბათ, დიდი ფუფუნება იქნებოდა. შეიძლება ითქვას, რომ წიგნის ავტორებმა ამ რთული სიტუაციიდან ძალიან კარგი გამოსავალი გამოძებნეს. აქ, ცხადია, ვგულისხმობთ იმას, რომ მათ წიგნს საცნობარო-ენციკლოპედიური ხასიათი მისცეს. რა თქმა უნდა, ეს არანაირად არ აკნინებს წიგნის მეცნიერულ და შემეცნებით მნიშვნელობას. აღსანიშნავია, რომ ასეთი ხასიათის შრომები ძალიან პოპულარულია საზღვარგარეთ. ბოლო ხანებში მას მომხრეები გამოუჩნდნენ მეზობელ რუსეთში. მათ ჩაიფიქრეს ენციკლოპედიური ცნობარი საფრანგეთის დიდ რევოლუციაზე. ფაქტობრივად წინამდებარე წიგნი ნაპოლეონის მარშლებზე ქართულ რეალობაში ასეთი სახის ნაშრომის დაწერის პირველ მცდელობას წარმოადგენს. ეს წიგნის კიდევ ერთი დადებითი მხარეა.

უწინარესად უნდა აღინიშნოს, რომ წიგნს აქვს დიდი შემეცნებითი, კულტურტრეველური, დატვირთვა. ამ მოკრძალებულ მისიას ავტორებმა ურიგოდ როდი გაართვეს თავი. მათ შეაგროვეს უზარმაზარი ფაქტობრივი მასალა, რომელიც ქართველ მკითხველს ნაპოლეონის მარშლებზე ძალზე მდიდარ მეცნიერულ ინფორმაციას აწვდის. ის ქართულ საზოგადოებას ნაპოლეონის მარშლების ბობოქარ ცხოვრებაზე, რომელიც სულაც არ იყო მოკლებული რომანტიკულ შარმს, გარკვეულ წარმოდგენას შეუქმნის. ის ამ წიგნით ინფორმაციულ შიმშილს ნამდვილად დაიკმაყოფილებს. ეს არის მთავარი.

ეს მცირე მოცულობის სტატიები აშკარად ცილდება საენციკლოპედიო ცნობარის ჩარჩოებს და ნაპოლეონის მარშლებზე დაწერილ პატარა ისტორიულ ნარკვევს წარმოადგენს, რომლის მეცნიერული მნიშვნელობა მის შემეცნებით დატვირთვაში მდგომარეობს.

ნაპოლეონის წარმატებები მნიშვნელოვანწილად განაპირობა მისმა სწორმა საკადრო პოლიტიკამ. მას განსაზღვრავდა არა პირადი ერთგულება, არამედ, პირველ ყოვლისა, ნიჭიერება. ტალეირანისა და ფუშეს მაგალითი, ვფიქრობთ, ამის ნათელი ილუსტრაცია უნდა იყოს. ამ კურსის აპოგეას, ცხადია, წარმოადგენდა არმია. ნაპოლეონმა არმიაში თავი მოუყარა ტალანტთა მთელ თანავარსკვლავედს, რომელსაც მსოფლიო ისტორიაში ანალოგი ძნელად მოეძებნებოდა. სავსებით მართალზომიერი იყო, რომ როდესაც ვინმეს შექება უნდოდათ უმალ ნაპოლეონის მარშლების ფენომენს გაიხსენებდნენ და "დიდ არმიას" ადარებდნენ. ასეთი ტალანტთა თანავარსკვლავედის აღმოცენება, ცხადია, ცარიელ ნიადაგზე არ მომხდარა და ის უწინარესად საფრანგეთის დიდი რევოლუციის ლოგიკური შედეგია. ნაპოლეონის მარშლების უმრავლესობამ სამხედრო წრთობა, სწორედ, საფრანგეთის რევოლუციის წიაღში გაიარა და ეს წიგნში ხაზგასმითაა ნაჩვენები. ეს არის სწორი მიდგომა.

ისტორიულ სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოითქვა მოსაზრება თითქოსდა "ნაპოლეონის მარშლები წარმოადგენდნენ ნულს და მხოლოდ ნაპოლეონთან ერთად გადაიქცეოდნენ ანგარიშგასაწევ ძალად და ნაპოლეონის გარეშე ისინი არაფერს არ წარმოადგენდნენ".  ასეთი მიდგომა საკამათოა და კრიტერიუმი სწორად არ არის შერჩეული. შესაძლოა, ისინი მართლაც წარმოადგენდნენ ნულს ნაპოლეონთან მიმართებაში, მაგრამ არა ყველანი. ეს არის მედლის ერთი მხარე, მაგრამ მედალს ხომ მეორე მხარეც აქვს. ბევრმა მათგანმა გამოიჩინა თავი დამოუკიდებლად. ჟურდანმა - ფლერიუსთან 1794 წელს, მასენამ - ციურიხთან 1799 წელს, დავუმ 1806 წელს აუერშტადტთან, სუშემ 1809 და 1814 წლებში ესპანეთში, ნეიმ 1812 წელს მოსკოვთან, ლანმა ყველგან და ყოველთვის.

საერთოდ უნდა ითქვას, რომ ნაპოლეონი ყველაზე მაღალი აზრის იყო დეზეზე და კლებერზე, მაგრამ ვერც ერთი საფრანგეთის მარშალი ვერ გახდა. საქმე ის გახლავთ, რომ ორივე დაიღუპა ერთ დღეს 1800 წლის 14 ივნისს. დეზე მარენგოს ბრძოლაში, ხოლო კლებერი შორეულ ეგვიპტეში. ვერც ერთი მათგანი ვერ მოესწრო 1804 წლის 19 მაისს საფრანგეთის მარშლის წოდების დაარსებას. მათ შორის კი ვინც მარშლები გახდნენ, საუკეთესოები ლანი, დავუ, მასენა და ნეი იყვნენ. მოგვიანებით მარშლები გახდნენ გენერლები - ვიქტორი 1807 წელს, მაკდონალდი, მარმონი და უდინო 1809 წელს. მათ თავი გამოიჩინეს 1809 წლის 5-6 ივლისს ვაგრამთან ცნობილ ბრძოლაში. სუშე - 1811 წელს, მან თავი ისახელა ესპანეთში, სენ სირი 1812 წელს. პონიატოვსკი 1813 წელს და ბოლოს გრუში 1815 წელს. ისინი სულ რვანი იყვნენ. რუსულ სამეცნიერო ლიტერატურაში მარშლების რაოდენობა ხელოვნურადაა გაზრდილი. მარშლებად არიან მოხსენიებული ჟ. პონიატოვსკი, ჟ. ლორისტონი, ო. სებასტიანი, ა. კოლენკური, პ. დარიუ, ჟ. ჟიუნო, ჟ. რაპი. აქედან მხოლოდ პონიატოვსკი იყო ნაპოლეონის მარშალი. მან მარშლის ჩინი მიიღო რუსეთში 1812 წლის ლაშქრობის შემდეგ, 1813 წელს. დანარჩენები ან მოგვიანებით გახდნენ მარშლები ან საერთოდ არ ყოფილან მარშლები.

წიგნში ჯეროვანი ადგილი აქვს დათმობილი ნაპოლეონის მარშლების სოციალურ წამომავლობას. ეს არის ძალზე საინტერესო საკითხი და უწინარესად ყურადღებას იპყრობს თავისი სოციალური სიჭრელით. პირველ რიგში, ცხადია, თვალში მოგვხვდება ერთი გარემოება. მათი უმრავლესობა სოციალურად დაბალი წრეების წარმომადგენლები იყვნენ: ეს ადვილი გასაგებია. მათ ბრწყინვალე სამხედრო კარიერა დაიწყეს საფრანგეთის დიდი რევოლუციის დროს. თუ არა რევოლუცია, ამ სფეროში თავის გამოჩენის საშუალება არ მიეცემოდათ. რევოლუციამ მათ მისცა შანსი, რომელიც უნდა ითქვას, რომ მათ ძალიან კარგად გამოიყენეს. საზოგადოების მაღალ წრეებს ეკუთვნოდნენ მხოლოდ ხუთი. ესენი იყვნენ გრუში, დავუ, მაკდონალდი, მარმონი, პერინიონი.

წიგნში დამაჯერებლადაა ნაჩვენები, რომ ნაპოლეონსა და მის მარშლებს შორის იდილია არ სუფევდა, როგორც ეს ერთი შეხედვით შეიძლება წარმოდგენილი ჰქონოდა მკითხველს. მათ შორის ურთიერთობა, ორივე მხრიდან, იყო ძალზე რთული და შორს იყო იდილიისგან. მარშალთა უახლოეს წრეს შეადგენდნენ: ლანი, ნეი, დავუ, მიურატი, ბერტიე, სულტი, ბესიერი, მორტიე, მონსეი. იმპერატორისადმი მათ ერთგულებაში ეჭვის შეტანა, ვფიქრობთ, არ ღირს, თუმცა მათ შორის მეტად რთული ურთიერთობა არსებობდა. ოპოზიციურად განწყობილი მარშლების რიცხვს მიეკუთვნებოდნენ: მასენა, ჟურდანი, ბრუნი, ბერნადოტი, ოჟერო, მოგვიანებით მათი შეუერთდნენ მაკდონალდი და სენ სირი. ისინი ერთგულად ემსახურნენ საფრანგეთს, თუმცა ნაპოლეონზე მზე და მთვარე არ ამოსდიოდათ.

გამოჩენილი ქართველი მწერალი კონსტანტინე გამსახურდია ნაპოლეონის მარშალ მაკდონალდზე დაბალი აზრის იყო - "მსოფლიო ომმა (იგულისხმება პირველი მსოფლიო ომი - მ.კ) არც ერთი ნაპოლეონი არ მოგვცა, მაგრამ მრავალი უფრო დიდი გენერალი, ვიდრე ნეი და მაკდონალდია".  ეს საკამათო უნდა იყოს. ჩვენი ღრმა რწმენით, ნეი და მაკდონალდი თუ არ აღემატებოდნენ, არაფრით ჩამოუვარდებოდნენ, პირველი მსოფლიო ომის დროს მებრძოლ ფრანგ გენერლებს. რა თქმა უნდა, ნაპოლეონს საკადრო პოლიტიკის ორიენტირება სწორად ჰქონდა დასახული, რაც იმით გამოიხატებოდა, რომ პირად ერთგულებაზე წინ აყენებდა ნიჭიერებას, ტალანტს, მაგრამ გარკვეული სუბიექტური გადახრები მაინც შეიმჩნეოდა და ამაზე თვალის დახუჭვა, ალბათ, არ ღირს. აქ ვგულისხმობთ იმას, რომ ზოგიერთი ნიჭიერი გენერალი, მაგალითად სუშე, მაკდონალდი, სენ სირი, გაცილებით უფრო გვიან დააწინაურა, ხოლო მათზე ნაკლებად ნიჭიერი მარმონი, ოჟერო, გაცილებით უფრო ადრე გახდნენ მარშლები.  რას იზამ, იდეალური არაფერი არაა.

ამრიგად, პროფ. ალექსანდრე მიქაბერიძის თაოსნობით ჩატარდა კოლოსალური შრომა, შეგროვებული იქნა მდიდარი მეცნიერული ინფორმაცია. ქართულ სინამდვილეში პირველად დაიწერა საინტერესო წიგნი ნაპოლეონის მარშლებზე, რომელიც ქართველ მკითხველს გააცნობს მათ საქმიანობას. ეს წიგნი ქართული ნაპოლეონიანას მნიშვნელოვან შენაძენად მიგვაჩნია.