გვიანანტიკური საქართველოს სამხედრო ისტორია წიგნი I
კავკასია, ევროპა და ახლო აღმოსავლეთი ხალხთა დიდი გადასახლების პერიოდში ადრეული შუა საუკუნეები ახალი ევროპული ცივილიზაციის დასაბამია. მასთან ერთად ჩამოყალიბდა ახალი სამხედრო სისტემები, სტრატეგია, ტაქტიკა.
დევიდ ნიკოლი
ქრისტიანობამ დროებით გაახანგრძლივა რომის არსებობა, მაგრამ ის მაინც არ აღმოჩნდა ერთგული მოკავშირე.
ვიქტორ დურუი
რომის დაცემა ბუნებრივი და გარდაუვალი ეფექტი იყო გადაჭარბებული, ზღვარგადასული სიდიადისა.
ედვარდ გიბონი
ეპოქა, რომელსაც ეს წიგნი ეხება, ევროპის ფორმირების, ბნელი ხანის, ხალხთა დიდი გადასახლებისა და ბარბაროსთა შემოსევების სახელით არის ცნობილი. ეს გახლდათ "ევროპის ფორმირების პირველი ესკიზი" 1 (1) და საფუძველი. სწორედ ამ დროს ჩამოყალიბდნენ რომის იმპერიის ყოფილ ტერიტორიებზე ის ხალხები, რომელთაც დღეს ინგლისელების, ფრანგების, ესპანელების, გერმანელების, იტალიელების სახელით ვიცნობთ. მიუხე-დავად შემდეგ, კლასიკურ და გვიანდელ შუა საუკუნეებში მომხდარი სხვადასხვა მნიშვნელოვანი მოვლენებისა, ასეთი მასშტაბის დემოგრაფიული, კულტურული, სამხედრო და პოლიტიკური ცვლილებების პერიოდი არასდროს ყოფილა. ეს იყო ევროპის ტრანსფორმაციის ხანა – ცეცხლითა და მახვილით, ნგრევით, განადგურებით, ძარცვით – დაეცა ქალაქები, დაცარიელდა უწინ დიდებული დასახლებები, დაკნინდა ლათინური კულტურა. "III საუკუნეში ძლიერი კრიზისის შედეგად რომის სამყაროს ერთიანობამ დაშლა დაიწყო. რომი და იტალია პარალიზებული აღმოჩნდა, იმპერიის ერთიანი სხეული ინგრეოდა. პროვინციები, რომლებიც თავიდან რომის სივრცეში განიცდიდნენ ემანსიპაციას, შეტევაზე გადავიდნენ და დამოუკიდებელი ცხოვრების დაწყებას ცდილობდნენ". 1 (2) დასავლეთ რომის იმპერიის დასუსტება და დაცემა იმ დროისთვის აღიქვეს როგორც – სამყაროს დასასრული – "არ არის რომი, არ არის სამყარო". 2 (3) ხალხთა დიდი გადასახლება, 3 (4) რაც რომის განადგურების მთავარი მიზეზი გახდა,ნიშნავდა იმას, რომ რომანულ ევროპაში (რომის იმპერიის საზღვრებში მოქცეული ქვეყნები) გამოჩნდნენ სკანდინავიელი, ბალტიის ზღვის სანაპირო ზოლზე მცხოვრები და შორეული რუსული სტეპებიდან წამოსული ხალხები. დაარსდა ახალი, ბარბაროსთა სახელმწიფოები. აღმოსავლეთ რომის იმპერია, რომელიც რომის მემკვიდრეს უწოდებდა თავს, კვლავ პირველობდა ევროპულ სივრცეში VIII საუკუნის ბოლომდე, როდესაც ფრანკთა იმპერიის მონარქი კარლოს დიდი, რომის პაპმა ლეო III-მ იმპერატორად აკურთხა. ეს იყო თრანსლატიო Iმპერიი – იმპერიის გადატანა."ტერმინი "ბიზანტიის იმპერია" მიეკუთვნება აღმოსავლეთ რომის იმპერიას 1 (5) "გვიანი რომაული პერიოდის" დასასრულიდან – ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, აღმოსავლეთ და ცენტრალურ ხმელთაშუა ზღვისპირეთზე XV საუკუნემდე, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, იმ დროიდან, როდესაც დაიწყო რომაული სამყაროს "ბერძნულ აღმოსავლეთად" და "ლათინურ დასავლეთად" გაყოფა". 2 (6) V საუკუნეში ევროპასა და ახლო აღმოსავლეთში კონსტანტინოპოლის 3 (7) მმართველებს რამდენიმე თანასწორი მეტოქე თუ მოეძებნებოდათ. მათგან უპირველესი იყო სასანური ირანი.
III საუკუნეში დასუსტებული პართიის არშაკიანების სამეფო სწორედ სასანიანებმა ჩაანაცვლეს და რომისთვის ბევრად უფრო მძლავრ მოწინააღმდეგედ იქცნენ, ვიდრე პართიელები. "ელინიზებული და პროელინი 1 (8) არშაკიანი დიდი მეფეები მესამე საუკუნის დასაწყისიდან ჩამოაგდეს ახალი დინასტიის – სასანიანების წარმომადგენლებმა, რომელთაც ძველი, აქემენიდური ირანის ღენოვატიო – განახლება მოახდინეს". 2 (9) ამავდროულად, ისინი რომის კეისრების მემკვიდრედაც მიიჩნევდნენ თავს. 3 (10) ახალი ირანის მეფეები აგრძელებდნენ პართიელთა დაწყებულ დაპირისპირებას რომის იმპერიასთან, მისი აღმოსავლური პროვინციების დასაკავებლად, თუმცა სასანიანთა ექსპანსია უფრო ძლევამოსილი და აგრესიული იყო, რასაც ხელს უწყობდა რომის დასუსტებაც.
"რომსა და ირანს შორის ომები ხშირად მთავრდებოდა სპარსელთა გამარჯვებით: 363 წლის კამპანია, რომელიც იმპერატორ იულიანე განდგომილის დაღუპვით დასრულდა მესოპოტამიაში, 4 (11) ისეთივე დიდი კატასტროფა იყო რომისთვის, როგორიც ადრიანოპოლის ბრძოლაში გოთების გამარჯვება თხუთმეტი წლის შემდეგ". 5 (12) სასანიანი დიდი მეფეების სურვილი გახლდათ ჩრდილო კავკასიის მთიანეთში არსებული უღელტეხილების ჩაკეტვა, 1 (13) რითაც თავიდან აიცილებდნენ ამ მხრიდან მოსალოდნელ საფრთხეს ალანებისა და განსაკუთრებით ჰუნების მხრიდან, რომლებიც ირანის მტრებად ითვლებოდნენ. რომის იმპერიის ორ ნაწილად გაყოფისა და დასავლეთ ნაწილის დასუსტების შემდეგ, რომელიც დაცილებული იყო აღმოსავლეთში მიმდინარე მოვლენებს და უკანასკნელ ძალებს იკრებდა ბარბაროსთა ახალი ტალღების მოსაგერიებლად, სასანიანები ხანგრძლივ ომებს აწარმოებდნენ აღმოსავლეთ რომის იმპერიასთან. პერიოდულად ხან ერთი მხარე იმარჯვებდა, ხან მეორე. გადამწყვეტ წარმატებას ვერც ერთი ვერ აღწევდა. V საუკუნის მეორე ნახევრიდან ბიზანტია-ირანს შორის ახალი დიდი კონფლიქტის ნიშნები გამოიკვეთა. 2 (14) დაპირისპირების ერთ-ერთი საკვანძო, გარდამტეხი წერტილი კი ცენტრალური კავკასია უნდა ყოფილიყო. სპარსელებს სჭირდებოდათ ლაზიკის დაპყრობა, რათა ბიზანტიის წინააღმდეგ