ადამიანი ომზე მეტია - (წიგნის დღიურიდან)
„მილიონობით მოკლულმა თითქმის უფასოდ,
მრუმე წყვდიადში გაიკვალეს გზა და ბილიკი“.
ოსიპ მანდელშტამი
1978-1985 წლები
მე ვწერ წიგნს ომის შესახებ...
მე – არასოდეს მყვარებია კითხვა ომის შესახებ, თუმცა ჩემს ბავშვობასა და სიყმაწვილეში ის ყველასთვის საყვარელი საკითხავი იყო. ყველა ჩემი თანატოლისა. ეს არცაა გასაკვირი – ჩვენ ხომ გამარჯვების შვილები ვიყავით. გამარჯვებულთა შვილები. ომთან დაკავშირებით პირველი რა მაგონდება? ესაა ჩემი ბავშვური სევდა, გაუგებარი და შემაშფოთებელი სიტყვებით გადმოცემული. ომს გამუდმებით ახსენებდნენ: სკოლასა თუ სახლში, ქორწილსა თუ ნათლობაში, დღესასწაულსა თუ ქელეხში. ბავშვების საუბრებშიც კი. მეზობლის ბიჭმა ერთხელ მკითხა: „ადამიანები მიწის ქვეშ რას აკეთებენ? იქ როგორ ცხოვრობენ?“ ჩვენც ვცდილობდით ომის საიდუმლოს ამოცნობას.
სწორედ მაშინ დავუფიქრდი სიკვდილს... და მას მერე ეს ფიქრი არც შემიწყვეტია: სიკვდილი ჩემთვის სიცოცხლის მთავარ საიდუმლოდ იქცა.
ჩვენთვის ყველაფერი ამ საშინელი და იდუმალი სამყაროდან იღებდა სათავეს. ჩვენს ოჯახში უკრაინელი პაპა, დედაჩემის მამა, ფრონტზე დაიღუპა და სადღაც უნგრეთის მიწაშია დაკრძალული; ბელორუსი ბებია, მამაჩემის დედა, პარტიზანებთან ტიფით გარდაიცვალა. მისი ორი ვაჟი ჯარში მსახურობდა და ორივე ომის პირველივე თვეებში უგზო-უკვლოდ დაიკარგა, სამიდან მხოლოდ ერთი დაბრუნდა შინ. ის ერთი მამაჩემია. გერმანელებმა თერთმეტი შორი ნათესავი ბავშვებთან ერთად ცოცხლად დაგვიწვეს: ზოგი – თავის ქოხმახში, ზოგიც – სოფლის ეკლესიაში. ასე ხდებოდა ყველა ოჯახში, ყველასთან.
სოფლელი ბიჭები კიდევ დიდხანს თამაშობდნენ „გერმანელებსა“ და „რუსებს“. გაჰყვირონენ გერმანულ სიტყვებს: „ჰენდე ჰოჰ!“ „ცურიუკ“, „ჰიტლერ კაპუტ“.
მშვიდობას ომის გარეშე არ ვიცნობდით. ომის სამყარო – ჩვენთვის ნაცნობი ერთადერთი სამყარო, ხოლო ომის ადამიანები ჩვენი ერთადერთი ახლობლები იყვნენ. სხვა სამყაროსა და სხვა ადამიანებს არც ახლა ვიცნობ. ყოფილან კი ოდესმე სხვები?
* * *
ჩემი ბავშვობის ომის შემდგომი სოფელი მთლიანად ქალებით იყო დასახლებული. კაცების ხმები არ მაგონდება. ასევე ჩამრჩა მეხსიერებაში: დედაკაცები ომის ამბებს ჰყვებიან. მოთქვამენ. მოთქმით მღერიან.
სკოლის ბიბლიოთეკის წიგნების ნახევარი ომზეა. ისევე როგორც სოფლისა და რაიონის ცენტრის ბიბლიოთეკებისა, საიდანაც მამას ხშირად ჩამოჰქონდა წიგნები. ახლა შემიძლია ვუპასუხო შეკითხვას, რატომ იყო ასე? განა ეს შემთხვევითი იყო? სულმუდამ ვომობდით ან ომისთვის ვემზადებოდით. სხვაგვარად არასოდეს გვიცხოვრია და ალბათ არც შეგვიძლია. არ წარმოგვიდგენია სხვაგვარად ცხოვრება. მისი სწავლა ოდესმე დიდხანს მოგვიწევს.
სკოლაში სიკვდილის სიყვარულს გვინერგავდნენ. ვწერდით თხზულებებს იმის შესახებ, რომ გვინდოდა, სიცოცხლე ამა და ამისთვის შეგვეწირა... ამაზე ვოცნებობდით...
ქუჩიდან მოსული ხმები კი სულ სხვას გაიძახოდნენ, უფრო დაჟინებით გვიხმობდნენ.
ძალზე დიდხანს ვიყავი წიგნიერი ადამიანი, ვისაც სინამდვილე იზიდავდა და აშინებდა. ცხოვრების არცოდნა უშიშრობას ბადებდა. ახლა ვფიქრობ: უფრო რეალისტი რომ ვყოფილიყავი, განა ამ უფსკრულში გადავეშვებოდი? ასეთ ტვირთს ავიკიდებდი? რამ გამოიწვია ეს – არცოდნამ თუ გზის წინათგრძნობამ? რადგან გზის წინათგრძნობა მართლაც არსებობს...
დიდხანს ვეძებე... რომელი სიტყვებით გადმომეცა ის, რაც ჩამესმოდა? ვეძებდი ჟანრს, რომელიც სრულად გამოხატავდა იმას, თუ როგორ ვხედავ სამყაროს, როგორაა მოწყობილი ჩემი თვალი, ჩემი ყური.
ერთ მშვენიერ დღეს ხელში ჩამივარდა ა. ადამოვიჩის, ი. ბრილისა და ვ. კოლესნიკის წიგნი „მე ცეცხლოვანი სოფლიდან ვარ“. ცხოვრებაში ასე ძლიერ მხოლოდ დოსტოევსკის კითხვამ შემძრა. აქ კი სრულიად უჩვეულო ფორმა დამხვდა: რომანი თვით ცხოვრების ხმებისგანაა შექმნილი. ეს ბავშვობაში ჩემ მიერ მოსმენილი ხმებია, ისინი დღესაც ისმის ქუჩაში, შინ, კაფეში, ტროლეიბუსში. მაშ, ასე! წრე შეიკრა. ის ვიპოვე, რასაც ვეძებდი, რასაც წინათგრძნობა მკარნახობდა.
ალექს ადამოვიჩი ჩემი მასწავლებელი გახდა.
* * *
ორი წლის განმავლობაში იმდენად ადამიანებს კი არ ვხვდებოდი და მათ საუბარს კი არ ვიწერდი – უფრო ვფიქრობდი. ვკითხულობდი. რაზე იქნება ჩემი წიგნი? მორიგი წიგნი ომის შესახებ... რისთვის? ისტორიას ათასობით ომი ახსოვს – დიდი თუ მცირე, ცნობილი თუ უცნობი. მათ შესახებ ხომ სულმთლად ბევრია დაწერილი. მაგრამ... ამ ყველაფერს მამაკაცები წერდნენ მამაკაცების შესახებ – ამას მაშინვე მივხვდი. ყველაფერი, რაც ომის შესახებ ვიცი, „მამაკაცის ხმით“ მოვისმინეთ. ომის შესახებ „მამაკაცური“ წარმოდგენებისა და „მამაკაცური“ შეგრძნებების ტყვეობაში ვიმყოფებით. „მამაკაცური“ სიტყვებისაც. ქალები კი დუმან. ჩემ გარდა ხომ არავის გამოუკითხავს ბებიაჩემი. დედაჩემი. ისინიც კი დუმან, ვინც ფრონტზე იყვნენ. და მხოლოდ შინ, ნაფრონტალი მეგობარი ქალების წრეში წაიტირებენ და თავიანთი ომის შესახებ თხრობას იწყებენ, სრულიად უცნობი რომაა ჩემთვის. მხოლოდ ჩემთვის კი არა, ყველა ჩვენგანისათვის. ჩემი ჟურნალისტური მოგზაურობებისას არაერთხელ ვყოფილვარ სრულიად ახალი ტექსტების ერთადერთი მსმენელი. მოსმენილით ისევე ვიყავი შეძრული, როგორც ბავშვობაში. ამ მონათხრობიდან უცხო, საიდუმლოს დაღებული ხახა მზარავდა... როდესაც
ჩუქება
