1
უკანასკნელი ხმები მიწყდა, ხალხი დაიშალა, მგლოვია-რენი შინ წაიყვანეს. ფართოდ ტოტებგაშლილ ასწლოვან ხეთა ჩრდილდაფენილი სასაფლაო ისევ მდუმარებამ მოიცვა. მიხაკო ნიკურიანი საფლავის ლოდებს შორის მიაბიჯებდა. ჰაერში ცაცხვის ფოთლების, ვარდების და ზამბახების მძაფრი სუნი იგრძნობოდა. მიწა რბილი ხავსით იყო დაფარული. ეკლესიის ნანგრევებზე სურო ამოსულიყო და ჩაჟანგული ქვის კედელი აემწვანებინა. მიხაკოს თავისი მეზობელი ქალის, სალომეს უბედურება გულს უკუმშავდა. ოცდაათი წლის წინათ ქმარი რიონში დაეხრჩო. ორი ვაჟი ბოლშევიკებმა დაუხვრიტეს. ერთადერთი ქალიშვილი ტანჯვით აღზარდა, გაათხოვა, შვილიშვილიც შეეძინა და აი, ერთი კვირის წინ, ეს ბავშვი ღელესთან მიცუნცულდა, ჩაიკუზა ნაპირთან, წყალში სათამაშო ნავის ჩასადებად, ფეხი დაუცდა გასლიპულ თიხაზე, წყალში ჩავარდა და ჩაიხრჩო. წისქვილთან იპოვეს გაგუდული და სილით გავსილი...
და აჰა, დაკრძალეს ეს უცოდველი ბალღი, დატოვეს მიწაში და ყველანი შინ წავიდნენ. მიხაკოს ჯერ კიდევ ყურთ ჩაესმოდა საფლავზე დამხობილი, სასოწარკვეთილი სალომეს ხმაჩახლეჩილი ძახილი: - მომკალით! მომკალით! მომკალით!..
იგი გულწრფელად ეხვეწებოდა ირგვლივ შეკრებილ ხალხს, რადგან ბედისგან სასტიკად დასჯილს მართლა არ უნდოდა სიცოცხლე. მაგრამ ვინ მოკლავდა, ვინ შეუწყვეტდა გაუსაძლის ტანჯვას? მიხაკომ ღრმად ამოისუნთქა და თავისიანების საფლავებს მიაშურა. სასაფლაოს განაპირას, გალავნის სიახლოვეს განისვენებდნენ მიწაში მისი მამა-პაპანი, მისი მშობლები, მისი ნაადრევად წასული ძმები და ნათესავები. ბალახი მოსდებოდა იმათ განსასვენებელს. მიხაკო იშვიათად იცლიდა აქ ამოსასვლელად და უცებ გაიაზრა, რომ ერთ მშვენიერ დღეს ეს საფლავებიც გაქრებოდნენ, წარიხოცებოდნენ, აღარავინ მოვიდოდა აქ, სხვებს დამარხავდნენ ამათ ადგილას, მერე კიდევ სხვებს, მერე კიდევ სხვებს.
რამდენი საფლავი იყო ირგვლივ უპატრონოდ მიტოვებული და დავიწყებული...
მიხაკო სივრცეს მიაშტერდა. სურომოდებულ გალავანს მიღმა მოჩანდა სოფელი წიფლნარი. ლაჟვარდოვანი, უშფოთველი ცის ქვეშ მყუდროდ განაბულიყო ძველისძველი საცხოვრისი. საიდანღაც ხეზე ჩამომჯდარი შაშვის გალობა ისმოდა, ჰაერი ფრთოსანთა ჟღურტულით იყო აღსავსე. ჩასასვლელად გადახრილი მზე ყოვლისმომცველ სიმშვიდეს ჰფენდა დედამიწას და ძნელი დასაჯერებელი იყო, რომ ქვეყნად ომი მძვინვარებდა, ხალხი ერთმანეთს ხოცავდა, ინგრეოდა ქალაქები, ნადგურდებოდა ჭირნახული.
მიხაკო ომსაც მოსწრებოდა, რევოლუციასაც, აჯანყებასაც. კარგა ხანია, დარწმუნდა იგი, რომ ცხოვრება მუდმივი შფოთია, მუდმივი იმედგაცრუება, მუდმივი სისხლისღვრა, წინააღმდეგობა და დაპირისპირება. მას ენახა შეშლა ხალხისა, როცა ძმა ძმას კლავს, ნათესავი ნათესავს ებრძვის, როცა ადამიანები თვითვე სპობენ იმას, რაც ძალზე საჭირო და აუცილებელია მათი არსებობისთვის, როცა თვითვე ანადგურებენ საუკუნეების განმავლობაში საკუთარი ხელით გულმოდგინედ ნაშენებს. ქვეყანა მშვიდი და დალაგებული რომ გეჩვენება, სიკვდილი მაშინაც მბრძანებლობს, იქნევს ცელს შეუჩერებლივ და ბოლოს უღებს ადამიანთა ოცნებებს, იმედებს, ნაღვაწს და ნამოქმედარს. მაგრამ ომი ერთბაშად წარმოაჩენს ხოლმე ცხოვრების ყველა სიდუხჭირეს და საშინელებას და წყვეტს იმ სუსტ ძაფს, რომელიც ადამიანს მომავლის იმედით ასულდგმულებს.
მიხაკო თავისი ძმის, ვენეს საფლავს დასცქეროდა. ოცდაექვსი წლისა დაიფერფლა ვენე სამშობლოს თავისუფლებისათვის ბრძოლაში. ვიღას ახსოვდა დღეს მისი თავდადება? - აღარავის! პირიქით, საქართველოსთვის თავდადებულ გმირთა ხსენებაც კი აკრძალული იყო დღევანდელ ხელისუფალთაგან. გმირებად ის ბოლშევიკები იწოდებოდნენ, რომელთაც ბევრი იღვაწეს საკუთარი სამშობლოს კვლავ დიდ იმპერიასთან შესაერთებლად. მას მოაგონდა ვენეს დაკრძალვა, ამ საფლავთან შეგროვილი უამრავი ხალხი, ვნებათა ჭიდილი, ფორიაქი. თვალწინ წარმოუდგა, ვენეს მეგობარმა, ირაკლი ჩხენკელმა მაუზერი რომ ესროლა სამგლოვიარო მიტინგზე სიტყვით გამოსულ ვასო ვაშაკიძეს ბოლშევიკური პროპაგანდისათვის. თორნიკე აბაშიძის აკრულმა ხელმა იხსნა მაშინ ვასო სიკვდილისაგან, გასროლილი ტყვია მიზანს ასცდა. იმიტომაც დასდევდა შემდეგ ვასო მოსაკლავად ემიგრაციიდან დაბრუნებულ ირაკლი ჩხენკელს. ოცდაოთხში ირაკლი მაინც მოკლეს ბოლშევიკების საწინააღმდეგო აჯანყებაში მონაწილეობისათვის, არავინ იცოდა მისი საფლავი. ოცდაჩვიდმეტ წელს ვასოც დახვრიტეს ტროცკისტობისათვის, არავინ იცოდა მისი საფლავი. მიხაკოს ძმა, ძველი ბოლშევიკი იასეც დახვრიტეს ოცდაჩვიდმეტ წელს, არავინ იცოდა მისი საფლავი. შესანიშნავი ვაჟკაცი და მამულიშვილი თორნიკე აბაშიძეც სადღაც გადაიხვეწა, არავინ იცოდა მისი ასავალ-დასავალი. დღეს ეს ხალხი აღარავის ახსოვდა, აღარავის სჭირდებოდა. გაქრნენ, წარიშალნენ საქმენი მათნი.
მიხაკო უკან გამობრუნდა. თავჩაღუნული მოდიოდა, დასცქეროდა მიწას. იგი გრძნობდა დროის გამანადგურებელ ძალას, მომავალს წარსულად რომ გადააქცევს უცბად, მოსალოდნელს - განვლილად, ჯერ არდაწყებულს - დამთავრებულად. ყოველივე ქრება, როგორც ქარის მონაბერზე ნისლი, როგორც მდელოზე გართხმული ჩრდილი. თვით შვილები, ვისზეც იმედს ამყარებდი, ის ბალღები აღარ არიან, დღე და ღამე მათზე რომ ზრუნავდი, მათ რომ შეჰხაროდი. ისინი იზრდებიან, დამოუკიდებელ ადამიანებად ყალიბდებიან, თანდათან გშორდებიან, უცხოვდებიან, არცთუ იშვიათად გიპირისპირდებიან. ეს კავშირიც სუსტდება, ზოგჯერ სულ წყდება. რამდენი იმედგაცრუებაა მთელი ცხოვრების მანძილზე?! კაცი რომ ბერდება, მხოლოდ მაშინ ხედავს ოდესღაც ჩადენილ თავის შეცდომებს და ზოგჯერ ნანობს კიდეც, მაგრამ სინანული რას უშველის იმას, რაც უკვე