I
ნატალიას ერთგულება სუხოდოლისადმი მუდამ გვაოცებდა. ნატალია მამაჩვენის ძუძუმტე და თანშეზრდილი გახლდათ. რვა წელიწადი ცხოვრობდაჩვენთან ლუნევოში, ცხოვრობდა, როგორც მამაჩვენის ღვიძლი დაი და არა როგორც ყოფილი ყმა ან მოხელე. რვა წელიწადია მოსვენებული ვარ იმ ვაი-უბედურებისგან, რაც იქ, სუხოდოლში, მტანჯავდა და მაწამებდაო, ხშირად იტყოდა, მაგრამ ხალხს მართალი უთქვამს: თაგვს საბან-ბუმბულში აწვენდნენ და მაინცსოროსკენ გარბოდაო – ნატალიამ დაგვზარდა, ფეხზე დაგვაყენა და მერე ისევ სუხოდოლს მიაშურა, მახსოვს ბავშვურ საუბარს გავუბამდით ხოლმე:
– ნატალია, შენ ხომ ობოლი ხარ?
– ობოლი ვარ ჩემი ბატონივით. ცხონებული ბებიათქვენი, ანა გრიგოლის ასული ადრე იახლა უფალმა! მეც უდროოდ დამეხოცა დედ-მამა.
– უდროოდ რამ დახოცა?
– სიკვდილმა მოაკითხა და იმანა.
– არა, უდროოდ რატომ მოაკითხა?
– ღმერთმა ასე ინება. მამაჩემს რაღაც დაუშავებია და ბატონებსაც ჯარში მიუბრძანებიათ. დედაჩემი კი ინდაურებს უვლიდა თურმე უბედური და იმდენიმოუშენებია, სათვალავი აღარ ჰქონია. ერთ დღეს მინდვრად გარეკილ ინდაურებს სეტყვა დასტეხიათ და სულ მთლიანად გაჟუჟულან. მაშინვე გაქცეულა საწყალიდედაჩემი და დახოცილი ინდაურები რომ დაუნახავს, შიშით გული გახეთქია!
– შენ რატომ არ გათხოვდი?
– საქმრო ჯერ არ მომწიფებულა.
– არა, მართლა, ხუმრობის გარეშე?
– ამბობენ, ქალბატონ მამიდათქვენს უნებებია ასე. ამიტომაც მე ცოდვილიც ბატონის ასულად მომნათლეს...
– ერიჰაა, შენ რანაირი ბატონის ასული ხარ!
– ზრდილობით, დიახაც, ბატონიშვილი გახლავართ! – გვიპასუხებდა ნატალია და სუსტი ღიმილით ანაოჭებულ ტუჩებზე თავის მოცახცახე ბებრულ ხელსმოისვამდა, – მე ხომ არკადი პეტრეს ძის ძუძუმტე ვარ, თქვენი მეორე მამიდა...
დრო გადიოდა, ვიზრდებოდით და უფრო მეტის ყურადღებით ვიბეჭდავდით თავში ყველაფერს, რასაც ჩვენს სახლში სუხოდოლზე ჰყვებოდნენ. რაც წინათგაუგებარი იყო, ახლა ნელ-ნელა ნათელი ხდებოდა: უკვე ცხადად შეგვეძლო წარმოგვედგინა სუხოდოლური ცხოვრების უცნაურობანი. ამდენ ხანს გვეგონა,ნატალია მამაჩვენის ჭირ-ვარამის მოზიარე და ჩვენი, ტახტის აზნაურ ხრუშჩოვების, ღვიძლი ნათესავი იყო, მაგრამ დახეთ რა ყოფილა! ამ ბატონებს ნატალიას მამაჯარში გაუმწესებიათ, დედა კი ისე დაშინებული ჰყოლიათ, რომ საბრალო ქალს სეტყვისაგან გაჟუჟული ინდაურების დანახვაზე გული გასკდომია!
– დიახ, ასე იყო, – ამბობდა ნატალია, – რომ არ მომკვდარიყო, სულ ერთია, ბატონები მოჟაის იქით გადაჰკარგავდნენ!
მერმე უცნაურზე უცნაური ამბებიც გავიგეთ სუხოდოლზე: იქაურ ბატონებზე უბრალო და კეთილი ხალხი თურმე „დედამიწის ზურგზე არ მოიძებნებოდა“,მაგრამ მათზე მეტი „სიფიცხეც“ არავის სცოდნია. ბნელი და იდუმალებით მოცული ყოფილა ჩვენი სახლი სუხოდოლში: პაპაჩვენი, ჭკუაზე შეშლილი პეტრე კირილესძე, იმ სახლში მოუკლავს თავისსავე ბუშს – გერვასკას, მამაჩვენის კარგ მეგობარსა და ნატალიას ბიძაშვილს; უიღბლო სიყვარულისაგან დიდი ხანია ჭკუაზეშეშლილა ტონია მამიდა და ახლა განმარტოებით ცხოვრობს უკაცრიელ საბატონო სახლის ეზოში, ერთ მიყრუებულ, ძველისძველ ქოხში, თან მუდამდღეყურისწამღებად აჟღრიალებს ძველ, მოშლილ-მონჯღრეულ ფორტეპიანოზე ეკოსეზს.( ეკოსეზი – ძველი შოტლანდიური საცეკვაო (მთარგმნელის შენიშვნა). )
გავიგეთ ისიც, რომ ერთი ხანობა ნატალიაც გაგიჟებულა: თურმე ბავშვობიდანვე თავდავიწყებით შეყვარებია აწ განსვენებული ბიძაჩვენი პეტრე პეტრეს ძე.მაგრამ უგულო კაცს საწყალი მოახლე გოგო ხუტორ სოშკიში გაუსახლებია... ყოველივე აქედან გამომდინარე, გასაკვირი არ უნდა იყოს, რატომ ვოცნებობდით ასემხურვალედ სუხოდოლზე, რომელიც ჩვენთვის წარსულის პოეტური ძეგლი გახლდათ მხოლოდ. ნატალიასთვის კი... ერთხელ, თითქოს საკუთარ ფიქრს უპასუხაო,ნატალიამ უსაზღვრო გულისტკივილით თქვა:
– სუხოდოლში სუფრასთანაც კი ბალღოჯის წკნელები ჰქონდათ მომარჯვებული ხელში! ტანში მზარავს, რომ მახსენდება.
– შოლტები ეჭირათ? – ვკითხეთ ჩვენ.
– ეგ სულ ერთია.
– რად უნდოდათ?
– ვინიცობაა, ჩხუბი ატეხილიყო...
– სუხოდოლში ყველა ჩხუბობდა?
– ღმერთო, შენ მიშველე! უაყალმაყალოდ დღე არ გავიდოდა! ფიცხი ხალხი იყო – პატარა რამეზეც კი ფინდიხივით აფეთქდებოდნენ!
ნატალიას ლაპარაკისას ჩვენ გავინაბებოდით და აღტაცებული გადავხედავდით ხოლმე ერთმანეთს. ვინ იცის, რამდენჯერ დაგვდგომია თვალწინუზარმაზარი კარ-მიდამო და გაჭვარტლულ-გაშავებული ისლის სახურავიანი მუხის ძველი ძელური სახლი. აგერ ბატონები მაგიდას შემოსხდომიან და სადილობენ,ძვლებს პირდაპირ იატაკზე უყრიან მეძებარ ძაღლებს, ერთმანეთს უბღვერენ და ყველას შოლტები უდევს მუხლებზე...
წარმოვიდგენდით ამას და ვოცნებობდით, ნეტავი მალე გავიზრდებოდეთ, რომ ჩვენც შოლტმომარჯვებულებმა ვისადილოთ-თქო. განა არ ვიცოდით, იმშოლტებს ნატალიასთვის კარგი დღე რომ არ დაუყენებია, მაგრამ მაინც ვოცნებობდით... ჰოდა, წავიდა ჩვენი ნატალია ლუნევოდან სუხოდოლს, თავის ტკბილ-მწარე მოგონებათა ადგილის დედას მიაშურა, იქ საკუთარი კედელ-ყურე არ გააჩნდა, არც ახლო ნათესავთაგანი ჰყავდა ვინმე, მაგრამ მაინც წავიდა. მხოლოდახლა წინანდელ ქალბატონს, ტონია მამიდას კი არა, ცხონებული პეტრე პეტრეს ძის ქვრივს – კლავდია მარკის ასულს ემოახლებოდა. დიახ, სუხოდოლისსაბატონო სახლ-კარის გარდა ნატალიას გული ვერსად უძლებდა.
რა ვქნა, ჩვეულება რჯულზე უმტკიცესიაო, – მორიდებით ამბობდა იგი, – ხომ გაგიგონიათ, ნუ დაჰკარგავ ძველსა გზასაო...
მარტო ნატალიას როდი უყვარდა ასე უზომოდ სუხოდოლი! ღმერთო ჩემო, რა ხარბად იგონებდნენ იმ სოფელს სხვა სუხოდოლელნიც!
ტონია მამიდა ღარიბულად ცხოვრობდა პატარა ქოხმახში. სუხოდოლმა დააკარგვინა მას ბედიც, გონიც და ადამიანური სახეც, მაგრამ მშობლიური ბუდისმიტოვებასა და ლუნევოში გადასვლას ვერ უხსენებდი. მამაჩემის ხვეწნაზე მხოლოდ ამას უპასუხებდა: კლდეს მოგლეჯილი ქვა რიღას მაქნისიაო.
თავად მამაჩემი ერთი უდარდელი კაცი გახლდათ, არაფრის სიყვარულით არ იკლავდა თავს, მაგრამ სუხოდოლის ხსენებაზე მასაც ღრმა სევდადაეუფლებოდა ხოლმე. კარგა ხანია სუხოდოლიდან ლუნევოში, ჩვენი ბებიის ოლღა კირილეს ასულის მამულში გადმოსახლებულა, მაგრამ თითქმისსიკვდილამდე გულისტკივილით ამბობდა:
– ეჰ, ერთადერთი ხრუშჩოვიღა დარჩა ამქვეყნად და ისიც სუხოდოლში არა ცხოვრობს!
მართალია ხშირად ამ სიტყვების შემდეგ ჩაფიქრდებოდა, სარკმელში გაიხედავდა, დამცინავი ღიმილი გადაურბენდა სახეზე და მერე კედლიდან გიტარასაცჩამოხსნიდა, მაგრამ ისეთივე გულწრფელობით განაგრძობდა, როგორითაც წუთის წინათ ლაპარაკობდა:
– ოჰ, რა კარგია სუხოდოლი, დალახვროს ეშმაკმა, რა კარგია!
დიახ, სული ნამდვილი სუხოდოლელისა ჰქონდა მასაც, სული – უსაზმნოდ დათრგუნული მოგონებათა სიმძიმისაგან, უკიდეგანო სტეპისა და იმძველისძველი გვარის უღიმღამო ყოფისაგან, რაც ერთი ჰქონდათ სოფელსაც, შინაყმებსაც და სუხოდოლურ სახლ-კარსაც. ხრუშჩოვები, დიახაც, რომ ტახტისაზნაურნი ვართ, დაბეჭდილ წიგნებშიც ვწერივართ, ჩვენს სასიქადულო წინაპრებში მრავლად ყოფილა საუკუნოვანი ლიტვური სისხლისა და თათართადიდებულების სახელოვანი წარმომადგენლებიც. მაგრამ ისიც ცხადია, რომ ხრუშჩოვთა სისხლი დროთა განმავლობაში შინაყმებისა და სოფლელების სისხლშიაირია.
ვინ მოავლინა ქვეყანას პეტრე კირილეს ძე? ვინ იცის, რას აღარ ამბობენ მის წარმომავლობაზე. ვინ იყო მისი მკვლელის გერვასკას მამა? ბავშვობაშივეგაგვიგონია, თავად პეტრე კირილეს ძე ყოფილა გერვასკას მამა. რატომ არ ჰგავდნენ ასერიგად მამაჩვენი და ბიძაჩვენი ერთმანეთს? ამაზეც ათასნაირ ამბებსთხზავდნენ. ნატალია მამაჩვენის ძუძუმტე იყო, თავად მამაჩვენი გერვასკას გაეფიცა ძმად – ჯვარი შეუცვალა... დროა, ხრუშჩოვებმა პატივი მიაგონ შინაყმებსა დასოფელთან ნათესაობას!
სუხოდოლი მეც და ჩემს დასაც დიდხანს გვიზიდავდა, გვაცდუნებდა თავისი სიძველით. შინაყმები, სოფელი, სახლ-კარი სუხოდოლში ერთ ოჯახსწარმოადგენდა და მას ოდითგანვე ჩვენი პაპათა პაპები მართავდნენ. სიძველისაკენ სწრაფვა შთამომავლობასაც კარგა ხანს გამოჰყვა. ოჯახის, საგვარეულოსყოფის ამბები ბნელი, დახლართული, იდუმალებით მოცული და ზოგჯერ საშინელიც გახლავთ, მაგრამ იგი მაინც ძალუმად გიზიდავს ჩაწყვდიადებული სიღრმითადა თქმულებებით. წერილობითი და სხვა ძეგლების სიმრავლით სუხოდოლი დიდად არ გამოირჩევა ბაშკირეთის სტეპის ულუსებში, რუსეთში წერილობით და სხვაძეგლებსაც თქმულება-გადმოცემები სცვლის, რომლებიც, უნდა ითქვას, პირდაპირ სლავთა სულის მალამოა!
ჩვენი ნაყმევები ძალზე ზარმაცები და მუცლით მეზღაპრეები იყვნენ და სხვაგანაც სად მოიოხებდნენ გულს, თუ არა ჩვენს სახლში? სუხოდოლელმებატონეთაგანაც მხოლოდ მამაჩვენიღა შემორჩენოდა ამ წუთისოფელს. ენა რომ ავიდგით, სუხოდოლურ კილოზევე ავტიტინდით. სუხოდოლური იყო მამისა დანატალიას მონათხრობი ამბებიც, პირველსავე მოსმენაზე რომ გული აგვიჩქროლა. ვის შეეძლო ასე „უდარდელი“ სევდით, ასე ალერსიანი საყვედურითა დააგდებული გულწრფელობით ემღერა თავისი „გაპრანჭულ-გადატყლარჭული ქალბატონისათვის“, როგორც მამაჩვენი, – შინაყმათა ნაშეგირდალი, – მღეროდა? ვისშეეძლო ნატალიასავით ამბის მოყოლა, ან ვინ იყო ჩვენთვის სუხოდოლელ გლეხებზე უფრო მშობლიური და საყვარელი?
ერთ ოჯახად მცხოვრები და სხვა გვარებისა არ იყოს, ხრუშჩოვთა მოდგმაც განთქმული გახლდათ ერთმანეთის თავპირის ხეთქვითა და კინკლაობით. ჩვენსბავშვობაში სუხოდოლელებსა და ლუნევოელებს შორის ისეთი ჩხუბი მომხდარა, რომ მამას თითქმის ათი წელი არ დაუდგამს ფეხი მშობლიურ სახლში. ალბათ,ამის გამო იყო, რომ ბავშვობაში არ გაგვაკარეს სუხოდოლს. მხოლოდ ერთხელ ვიხილეთ და ისიც ზადონსკისაკენ მიმავლებმა, მაგრამ სიზმარს ცხადზე მეტი ძალააქვს ზოგჯერ და ჩვენც ბუნდოვნად, მაგრამ წარუშლელად ჩაგვრჩა ხსოვნაში ის გრძელი დღე, მობიბინე ველ-მინდვრები და დიდი, მიყრუებული გზა, რამაც უზომოდმოგვხიბლა თავისი სიდიადითა და აქა-იქ შემორჩენილი გამოფუღრული წნორებით. დაგვამახსოვრდა ღვთის ანაბარა მიტოვებული სკა, გზიდან კარგამოშორებით, პურის ყანაში აღმართულ ასევე ღვთის ანაბარა მიტოვებულ წნორზე; დაგვამახსოვრდა ფართო მოსახვევთან თვალუწვდენელი გადახრუკულიიალაღი, სადაც უსაკომურო ქოხმახები მიმოფანტულიყო, ქოხებს მიღმა კლდოვანი ხევები ჩაყვითლებულიყვნენ, ვიწრო ხევებში მიყრილ-მოყრილი შიშველილოდები და ღორღი ქათქათებდა თეთრად.
სუხოდოლში მოხდა ის ამბავიც, რამაც ასერიგად შეგვაძრწუნა პირველად ჩვენს ცხოვრებაში – გერვასკამ პაპაჩვენი მოკლა! ვუსმენდით ამ საშინელი ამბისთხრობას და წამდაუწუმ გველანდებოდა ჩაყვითლებული ხევები. ალბათ ეს ხევები გადაირბინა გერვასკამ, როცა საზარელი გულისწადილი აისრულა და „მერე ცამჩაყლაპა თუ მიწამ, აღარავის უნახავს...“
სუხოდოლელი გლეხები ლუნევოში, შინაყმებისაგან განსხვავებით, სხვა საქმეზე ჩამოდიოდნენ – მათ მიწის საკითხი აწუხებდათ, მაგრამ ჩვენს სახლში მაინცშინაურებივით შემოალაჯებდნენ, ჯერ მამას მიეხალებოდნენ, მდაბლად თავს დაუკრავდნენ და ხელზე ეამბორებოდნენ, მერე თავს აიქნევდნენ. თმას უკანგადაიყრიდნენ და სათითაოდ ტუჩებში გვკოცნიდნენ; საჩუქრად თაფლი, კვერცხები და პირსახოცები მოჰქონდათ...
მინდვრად გაზრდილებს ყნოსვა გამახვილებული გვქონდა და სიმღერა-თქმულებების მოსმენაზე ნაკლებ არ გვაფორიაქებდა ის გამორჩეული,რაღაცნაირად სასიამოვნო კანაფის სუნი, სუხოდოლელ გლეხებს რომ ასდიოდათ. აქამდე გვახსოვს, მათ საჩუქრებსაც ძველი, სტეპური სოფლის სუნი სდიოდა:თაფლს – აყვავებული წიწიბურისა და დამპალი მუხის გეჯასი, პირსახოცებს – მამა-პაპათა დროინდელი უსაკომურო ქოხებისა, მჭვარტლისა...
სუხოდოლელი გლეხები არაფერს გვიამბობდნენ, ან კი რა ჰქონდათ საამბობი, როცა თქმულებაც არ ებადათ! უსახელოდ კვდებოდნენ, ხოლოცოცხალთათვის ეს წუთისოფელი ერთნაირი იყო – დუხჭირი და უკვალო, რამეთუ მათი შრომის ნაყოფი იყო მხოლოდ პური, ნამდვილი პური, შეჭამადი და მერეარაფერი გრჩებოდა. კარგა ხანია დაშრა კამენკა, გლეხები კი მაინც არ ეშვებოდნენ, ეგებ ღორღიან კალაპოტში წყალი დავაგუბოთო. მაგრამ არც ეს იყო საიმედო– შრებოდა წარამარა: სახლებიც აიშენეს, მაგრამ განა სახლი ეთქმოდა ამ ქოხმახებს? ერთი ნაპერწკალი და, მთელი ოჯახი დედაბუდიანად ამოიბუგებოდა... მაშ,რაღად გვიზიდავდა გაშიშვლებული საძოვრები და საცოდავი ქოხები, რაღად გვეწეოდა თავისკენ ჩაყვითლებული ხევები და სუხოდოლის გაპარტახებული კარ-მიდამო?