ლიტერატურული გაზეთი #153

ელფების საცხოვრებელი
XIX საუკუნის ამერიკულ და ევროპულ ლიტერატურაში დაიწყო ის პროცესები, რომელთა შედეგადაც საუკუნეების მანძილზე ქრისტიანულ თეოლოგიაში დემონებად მიჩნეული არსებები სიკეთისთვის მებრძოლ გმირებად იქცნენ. ეს პროცესები გარკვეულწილად წაახალისა ერთმა ლექსმა   "წმინდა ნიკოლოზის სტუმრობა"   რომელშიც ავტორმა წმინდა ნიკოლოზი მოხუც ელფს შეადარა. მოგვიანებით, კეთილი ელფის სახე მტკიცედ დამკვიდრდა საბავშვო ლიტერატურაში   მეტიც, ზოგიერთი მწერლის, მაგალითად, ტოლკინის შემოქმედებით გატაცებულ პატარა მკითხველს, ალბათ, ვერც კი წარმოუდგენია, თუკი საერთოდ შესაძლებელია, ელფების დაუხმარებლად ვინმემ ბოროტება დაამარცხოს. და მაინც, რა მოხდა XIX საუკუნის დასაწყისში? ერთმა პატარა პოეტურმა ქმნილებამ როგორ შეუცვალა ცნობიერება საზოგადოებას? ნუთუ საუკუნეების მანძილზე სასულიერო პირთა, მწერალთა და მოაზროვნეთა მთელი თაობები ცდებოდნენ, როდესაც ელფებს დემონურ არსებებად მიიჩნევდნენ?
 
I
ბეოვულფის ურჩხულები
სიტყვა ელფს (ინგლისურენოვან სამყაროში) პირველად ვხვდებით უცნობი ავტორის მიერ შექმნილ ანგლოსაქსური ეპიკური პოეზიის შედევრ "ბეოვულფში", რომელსაც ლიტერატორები VIII საუკუნის ძეგლად მიიჩნევენ, პოემაში ელფები იმ ამაზრზენ დემონურ არსებებთან ერთად არიან მოხსენიებულნი, კაენის მიერ აბელის მოკვლის შემდეგ რომ გაჩენილან ქვეყნიერებაზე. ძველ ინგლისურ ტექსტში კაენის თესლით შობილი ბინძური მოდგმა ასეთი თანამიმდევრობითაა ჩამოთვლილი:  

of Cain awoke all that woful breed,
Etins and elves and evilspirits,
as well as the giants that warred with
God weary while: but their wage was paid them!

როგორც ვხედავთ, მთარგმნელი ელფებს ბოროტ სულთა და ღმერთთან მებრძოლ ბუმბერაზთა გვერდით ათავსებს, ასევე მკვდრის მჭამელების. ვინ არიან ეს დემონური არსებები? უნდა აღინიშნოს, რომ "ბეოვულფის" ამ ეპიზოდთან დაკავშირებით აზრთა გარკვეული სხვადასხვაობაა ინგლისურენოვან სამყაროში. ლესლი ჰოლი სიტყვა ეოტენასს ავი ზნის არსებებად თარგმნის ილლფავოურედ ცრეატურეს, ფრენსის ბარტონ გუმერე კი   მკვდრის მჭამელებად etins-ად (ნაწარმოებია ფუძე "ითიდან"   ჭამა). სხვადასხვაგვარადაა აღქმული სიტყვა ორცნეასიც. მისი ლათინური წარმოშობის ვერსიის მომხრენი აღნიშნულ სიტყვას ბოროტ სულებად თარგმნიან, ისლანდიურისა კი   ვეშაპებად. თუმცა ეს ეპიზოდი მხოლოდ ლინგვისტურეტიმოლოგიური თვალსაზრისით როდია რთული და იდუმალებით მოცული, არამედ რელიგიურითაც. "ბეოვულფში" საუბარია V საუკუნის დანიაზე. როგორ მოხვდნენ იქ კაენის მოდგმის დემონური არსებები, რომლებიც წარღვნამ აღგავა პირისაგან მიწისა ჩვენს წელთაღრიცხვამდე რამდენიმე ათასწლეულის წინ? ვინ არიან ისინი? ავტორის ფანტაზიის ნაყოფნი თუ რეალურად არსებული გამორჩეული ძალის მქონე ადამიანები? საგულისხმოა, რომ სკანდინავიურ და ანგლოსაქსურ მითოლოგიურ დემონებს   მკვდრის მჭამელებს "ითინებ-ს"   (j ö ntar, eo-tenas), "ქართლის ცხოვრებაშიც" ვხვდებით. მემატიანეს გადმოცემით, წარმართობა ყველაზე მახინჯი, რადიკალური სახით აღმოსავლეთ საქართველოშიც ყოფილა გავრცელებული ალექსანდრე მაკედონელის სარდალ აზონის (აზოს) ჩამოსვლამდე დაახლოებით VIV საუკუნეებში ჩვენს წელთაღრიცხვამდე. ექვს ენაზე საუბრობდნენ მაშინ ქართლში: ქართულად, სომხურად, ხაზარულად, ასურულად, ებრაულად და ბერძნულად. მცირე ბაბილონში, რომელიც ფარნავაზის გამეფებამდე აღმოსავლეთ საქართველოში შეიქმნა, ლეონტი მროველის გადმოცემით, თურმე სასაფლაოც კი არ არსებობდა. არც "ცოლქმრობისთვის არა უჩნდათ ნათესაობა; და ყოველსა სულიერსა ჭამდეს; საფლავი არა იყო, მკვდარსა შესჭამდეს". მაგრამ, საბედნიეროდ, ჯერ აზონმა,შემდეგ კი უკვე ფარნავაზმა, ნაწილობრივ ამ აღრეული ხალხის "მოსვრით", ნაწილობრივ კი აკრძალვებით, ბოლო მოუღო არა მხოლოდ მრავალენიანობას (ქართველი ერისმთავრები ფარნავაზამდე თავს ვალდებულად მიიჩნევდნენ, ექვსი ენა სცოდნოდათ), არამედ კანიბალიზმსაც. თუმცა, როგორც ჩანს, ქურუმები კერპთათვის შეწირულ ადამიანებს მაინც ჭამდნენ, ამას მოწმობს მემატიანე, "არღარა ჭამდეს კაცსა თვინიერ რომელ შესწირიან კერპსა მსხვერპლად".აი, რა პირუტყვებად აქცია ადამიანები წარმართობამ! ამის შესახებ მოთხრობილია ბევრ რელიგიურ, მხატვრულ და ისტორიულ თხზულებაში, მათ შორის "ქართლის ცხოვრებაშიც", თუმცა რამდენიმე საუკუნეა, რაც გაჩნდა რაღაც "პირველყოფილი და წმინდა წარმართობის" რესტავრაციის უცნაური ტენდენცია არა მხოლოდ მწერლობასა და მხატვრობაში, არამედ თვით მუსიკაშიც კი... რა თქმა უნდა, არავის გაუკვირდება, თუკი წარმართ ღვთაებებსა და ქალღმერთებს შიშვლად დახატავენ ან გამოაქანდაკებენ,ასევე ჩვეულებრივ ადამიანებს, მაგრამ, როცა ბიბლიურ პატრიარქებსაც შიშვლებს გამოსახავენ, მათ, ვისაც ეს უდიდეს ცოდვად მიაჩნდათ და რის გამოც (მამის სიშიშვლის ხილვისა და დაცინვისთვის) ქამის სანაცვლოდ იმჟამინდელ მსოფლიოში მორბენალი ერთადერთი ბავშვი   ქანაანიც კი დაიწყევლა, უნებლიეთ გაოცება გვიპყრობს. ასევე გვიკვირს, როცა ზოგიერთი მწერალი (მაგალითად, ჯოვანი ბოკაჩო) თავის პერსონაჟებს წარმართი ღვთაებებისადმი ლოცვებს აღავლენინებს; ნაბოკოვი კი მთელ რომანს არასრულწლოვანი ბავშვისადმი "ტრფობას" მიუძღვნის ("ლოლიტა"), მაშინ როდესაც მის წინასახედ დემონი ლილითი გამოჰყავს... ან როდესაც ვაგნერი გარკვეულ კონცეფციასაც კი ჩამოაყალიბებს რაღაც ყველგანმყოფი და უკვდავი წარმართობის შესახებ... მართლაც და რა სურთ ამ ნიჭიერ, მაგრამ თავიანთ ნიჭიერებასთან შედარებით მაინც საეჭვოდ განდიდებულ ხელოვანთა ჯგუფს? წარმართობის აღდგენა?! მაგრამ წარმართობა ხომ ღმერთთან მებრძოლთა რელიგიაა, რასაც ადასტურებს ეგვიპტის