შატილი და მისი მემატიანე
ცნობილ ხალხურ მელექსეს ივანე წიკლაურს („რამ დამაბერას“ ავტორს) აქვს შატილისადმი მიძღვნილი ლექსი:
„ციხე-სიმაგრევ, შატილო,
აკვანო გმირებისაო,
მთიელთა რკინის კარი ხარ,
თავზარდამცემი მტრისაო“.
გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ შატილის ციხე-სიმაგრე არა მარტო მთიელთა, არამედ საქართველოს ერთ-ერთი რკინის კარია. იგი უაღრესად სტრატეგიულ ადგილზე მდებარეობს. შატილის ციხე-სიმაგრე ჩრდილო-აღმოსავლეთის მხრიდან „კეტავს ვიწრო არღუნის ხეობას, აკონტროლებს ჩეჩნეთ-ინგუშეთიდან (ნაწილობრივ თუშეთიდანაც) საქართველოში შემოსაღწევ ბილიკებს და გადმოსასვლელებს“ (მიხეილ ჭინჭარაული).
ციხე-სიმაგრის დამცველებს ბევრჯერ დაუმარცხებიათ საქართველოში შემოსვლის მოსურნე მტერი. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ერთ-ერთი ბრძოლა: 1843 წლის 15 ივნისს შატილს მოადგა შამილის სახელგანთქმული ნაიბის – ახვერდი ხანის ხუთიათასკაციანი ლაშქარი, შატილივნები ციხე-სიმაგრეში შეიკეტნენ. ამ დროს შატილში სამოცდაათამდე მამაკაცი თუ იქნებოდა. ეს ერთი მუჭა ხალხი სამი დღის განმავლობაში იგერიებდა დიდძალი მტრის შემოტევას. მესამე დღეს შატილის ერთ-ერთი კოშკიდან ნასროლმა ტყვიამ სასიკვდილოდ დაჭრა ახვერდი ხანი, სარდლის სიკვდილმა არეულობა შეიტანა მტრის ჯარში. გარდა ამისა, ხევსურების მოსაზღვრე ჩეჩენი მებრძოლებიც გაემიჯნენ ძირითად ჯარს და მტერი იძულებული გახდა, უკან დაბრუნებულიყო. XIX საუკუნის ქართული და რუსული პრესა ფართოდ ეხმიანება შატილიონთა გამარჯვებას.
წერილობით წყაროებს წინაპართა ზეპირსიტყვიერებით ავსებს და აღნიშნული ბრძოლის შესახებ საინტერესოდ მოგვითხრობს წინამდებარე წიგნის ავტორი მიხეილ ჭინჭარაული. მისი ნაამბობი ძალიან გვაგონებს ივანე ბუქურაულის მოთხრობებს, რომლებიც თუშეთის ცოცხალ მემატიანეთა მონაცემებზე დაყრდნობით იქმნებოდა.
მიხეილი ნამდვილი შატილიონია. „თორმეტ წლამდე შატილში ვიზრდებოდი. ეს ის პერიოდია, როცა მაშინდელი ყველაფერი გახსოვს“, – წერს იგი. მიხეილმა ბარში დიდხანს ვერ გაძლო და შუახანში შესული კვლავ მშობლიურ სოფელს დაუბრუნდა. იგი ახლაც შატილში ცხოვრობს და პედაგოგიურ საქმიანობას ეწევა.
მიხეილ ჭინჭარაულის ბავშვობა XX საუკუნის 30-იან წლებს დაემთხვა. ეს ის დრო იყო, როცა ხევსურეთი ჯერ კიდევ ტრადიციული ადათებით ცხოვრობდა. დღეს კი ამ ტრადიციის შემნახველი ადამიანები თითებზე ჩამოსათვლელნიღა არიან. მომავალმა თაობებმა ზედმიწევნით უნდა იცოდნენ ჩვენი წარსული ისტორია. ეს წიგნიც სწორედ ამ კეთილშობილური მიზნით დაიწერა: „დიდი ხანია, მაწვალებს ის ცოდნა, რაც დამიგროვდა ამ ხნის მანძილზე. მინდა, სხვამაც იცოდეს, იმათ მაინც იცოდნენ, ვინც უშუალოდ გააგრძელებენ ხსოვნას შატილსა და შატილივნებზე“.
უთუოდ ყურადსასმენი და ანგარიშგასაწევია იმ კაცის სიტყვა, ვინც შატილის ჟანგისფერ კოშკებში გაიზარდა, ვისაც სიყრმიდანვე ჰქონდა შესისხლხორცებული მტერ-მოყვრისადმი ღირსეულად დახვერდის გრძნობა, ვისაც ყოველდღე ესმოდა შეძახილები: „მახვედ მშვიდობით!“ და „£ელ მაგიმართას!“.
ავტორი აღწერს, თუ როგორ ზრდიდნენ მომავალ თაობებს, როგორი იყო საფიხვნო, რომლის ნაშთები ახლაც შემონახულა შატილის ძველ დასახლებაში. გვიამბობს, როგორ ხვდებოდნენ სიხარულს და მწუხარებას, როგორი წესით იმართებოდა ქორწილები, ხატობები და სხვა.
აქ აღწერილი ზოგიერთი ამბავი ალექსი ჭინჭარაულის წიგნშიც გვხვდება (იხ. მისი „მთას ვიყავ“, თბ., 1980). ალექსი და მიხეილი ძმები არიან. ცნობილი გამოთქმაა: „ძმათა ერთია სახელიო“, მაგრამ შეუძლებელია ორმა პიროვნებამ ერთი და იგივე ამბავი აბსოლუტური სიზუსტით გადმოგვცეს. ჯერ კიდევ აკაკი შანიძე შენიშნავდა „ხევსურული პოეზიის“ კომენტარებში: მქონია შემთხვევა, როცა მთქმელს ერთი ლექსი სხვადასხვა დროს სხვადასხვანაირად ჩაუწერინებიაო. ალექსი და მიხეილიც ზოგჯერ განსხვავებული ვერსიებით ყვებიან რაიმე ამბავს. მათი მონათხრობი კი ერთმანეთს ავსებს, ამიტომაც დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია სრული ინფორმაცია მიიღოს ამა თუ იმ მოვლენის შესახებ. თანაც აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ალექსის წიგნი მეოთხედი საუკუნის წინ დაისტამბა და დღეს უკვე ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობას წარმოადგენს.
რაიმე ამბის გადმოცემისას მიხეილ ჭინჭარაული ხევსურულ დიალექტზე, მის შატილურ კილოზე ამეტყველებს თანამემამულეებს, რაც უფრო მიმზიდველსა და საინტერესოს ხდის მათ საუბარს.
მიხეილ ჭინჭარაული გარკვეულ ადგილს უთმობს მეზობელ ქართველებთან (ფშავლები, თუშები) და უცხო ტომელებთან (ჩეჩნები, ინგუშები) ურთიერთობის საკითხს. მკითხველი კიდევ ერთხელ დარწმუნდება, თუ როგორ აზარალებდა შინაური შუღლი ქვეყანას, როგორ ლაშქრავდნენ მთიელები ერთმანეთს და იტაცებდნენ ნადავლს. აუღელვებლად ვერ წაიკითხავთ შატილივნებისა და გიორწმიდელების შუღლის ამბავს, რომელიც უბრალო მიზეზით მოხდა და დიდი სისხლი დაიღვარა.
თანამედროვე მკითხველისთვის, ვინც XX საუკუნის 90-იანი წლები გამოიარა, უცხო არ არის მეკობრეობისა და ტყვეობის თემა. ამ თვალსაზრისით საგულისხმო მასალას შეხვდებით ხსენებულ წიგნში (გასული საუკუნის 20-იან წლებში შატილში როგორ მოიყვანეს ტყვე მიხეილის მამამ და ბიძებმა ინგუშეთის შორეული სოფლიდან – ქეიმეხკიდან). ტყვისადმი კეთილსინდისიერად მოპყრობის უჩვეულო მაგალითია შატილივნების დამოკიდებულება ჰასანის მიმართ. დღევანდელ ადამიანს, რომელიც ირგვლივ ათას უკეთურობას ხედავს, შეიძლება ნაკლებსარწმუნოდ მოეჩვენოს ეს ამბავი.
ავტორი მარტო მთხრობელი არ არის, ის მეცნიერულადაც იკვლევს საკუთარი სოფლის ისტორიას, ზეპირსიტყვიერებას, ადათ-წესებს, მეურნეობას, ციხე-კოშკთა მშენებლობის თავისებურებებს და ა.შ. შატილში მოსული მოგზაური მრავალ კითხვაზე პასუხს იპოვის ამ წიგნში.
მიხეილ
ჩუქება
