„ილიადა“ დღეს
„არა დიდ იყავ აქილევი, არამედ დიდსა მიემთხვიე მაქებელსა უმიროსს“.
ალექსანდრე მაკედონელი
(დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსის მიხედვით)
თანამედროვე მსოფლიო კარგად იცნობს მხატვრული ლიტერატურის ე. წ. „კანონს“, ანუ იმ დიადი წიგნების ჩამონათვალს, რომელთაც გადამწყვეტი და წარუშლელი გავლენა მოუხდენია დასავლურ კულტურაზე. ხანდახან ამ ჩამონათვალში მუსიკისა და სახვითი ხელოვნების ნიმუშებიც შეაქვთ და ამგვარად გაგებული დასავლური კანონი „ხელოვნების მწვერვალებისგან შემდგარ სულიერების ქედად“ (ჟაკ მარიტენი) მოიაზრება. ამგვარ სიებს ადგენენ მეცნიერები, მწერლები, მხატვრები, კომპოზიტორები, გამომცემლობები და მკითხველები. საკუთარი ნუსხები აქვს შექმნილი სახელგანთქმულ უნივერსიტეტებს; ცნობილია, მაგალითად, ჰარვარდის კლასიკა, იელის სტუდიები, დასავლური კულტურისადმი პრინსტონის უნივერსიტეტის ინტერდისციპლინარული მიდგომა, სტენფორდის უნივერსიტეტის სტრუქტურირებული ლიბერალური განათლება და ა. შ. ხშირად ეს „ლიტერატურული კანონი“ უკავშირდება „თავისუფალ ხელოვნებათა“ (ლათინური არტეს ლიბერალეს, ინგლისური ლიბერალ არტს) კონცეფციას, რომელიც ანტიკურობიდან იღებს სათავეს. დღეს ეს ტერმინი აღნიშნავს ზოგად ცოდნას და უპირისპირდება სპეციალიზაციის პროფესიულ თუ ტექნიკურ კურიკულუმებს. „თავისუფალი ხელოვნებების“ თანამედროვე კომპენდიუმი მოიცავს ლიტერატურას, ენებს, ფილოსოფიას, ისტორიას, მათემატიკასა და ბუნებისმეტყეველებას. შუა საუკუნეებში არტეს ლიბერალეს მოიცავდა ტრივიუმს (გრამატიკა, ლოგიკა, რიტორიკა) და კვადრივიუმს (არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია).
როგორც უნდა აიგოს „თავისუფალ ხელოვნებათა“ კონცეფციაზე დაყრდნობილი „ლიტერატურული კანონი“, ვინც უნდა ჩამოწეროს დიად ნაწარმოებთა და ავტორთა სია, რომელ კულტურასაც უნდა ეკუთვნოდეს ამ სიის ინიციატორი, რომელ ენაზეც უნდა წერდეს და რომელ კონტინენტზეც უნდა მოღვაწეობდეს, რომელ უნივერსიტეტშიც უნდა შეუდგნენ მხატვრული ლიტერატურის შესწავლას, მაინც ვერავინ აუვლის გვერდს პირველ ევროპელ ავტორს, მსოფლიო პროფესიული ლიტერატურის ფუძემდებელსა და გენიალურ პოეტს, ჰომეროსს. იგი ამგვარ სიაში, როგორც წესი, პირველია: ერთ-ერთი პირველი ავტორი, რომელიც განათლებულმა ადამიანმა უნდა წაიკითხოს, სწორედ ჰომეროსია და პირველი წასაკითხი წიგნებიც ჰომეროსის პოემები „ილიადა“ და „ოდისეაა“.
ერთი შეხედვით, სრულიად გასაგებია, რომ განათლებულ ადამიანს ჰომეროსი წაკითხული უნდა ჰქონდეს, მაგრამ მაინც საკითხავია – რატომ არის გასაგები? ლიტერატურის ისტორია რომ ჰომეროსის გარეშე არ არსებობს, ამაზე არავინ დავობს, ძველი ბერძნული განათლება რომ სწორედ ჰომეროსის შესწავლას გულისხმობდა, არც ესაა საკამათო, მაგრამ დღეს რატომაა ჰომეროსი წასაკითხი, რატომაა იგი თანამედროვე ზოგადი განათლების აუცილებელი შემადგენელი ნაწილი? რას აძლევს თანამედროვე ადამიანს ძალიან დიდი ხნის წინ, ოცდარვა საუკუნის წინ დაწერილი თუნდაც გენიალური პოემები? და თუ ჰომეროსი არ იცის, რა ფერი, რა სიღრმე, რა სიზუსტე, რა სითბო, რა მიზანდასახულობა მოაკლდება მის მრავალფეროვან ცხოვრებას, მის ღრმა ინტერესებს, მის ზუსტ პროფესიონალიზმს, მის თბილ გრძნობებს, მისწრაფებებს, იმედებსა და უიმედობას? თუ „ილიადა“ და „ოდისეა“ არ გაუგია, სხვა წიგნს ვერ წაიკითხავს, სპექტაკლს ვერ დაესწრება, კინოს ვერ უყურებს, ინტერნეტში ვერ შევა თუ მანქანას ვერ წაიყვანს?! წაიკითხავს. დაესწრება. უყურებს. შევა. წაიყვანს. აბა, რას ვერ იზამს? რას იძლევა ასეთს ჰომეროსი? – იქნებ, პასუხი ისაა, რომ უკეთესად წაიკითხავს, უფრო ხშირად დაესწრება, უფრო აზრიანად შევა, უფრო სწორი გზით წაიყვანს?
„ილიადის“ პირველი სიტყვაა „რისხვა“ („რისხვაზე, ქალღმერთო, პელევსის ძის, აქილევსის, საბედისწერო რისხვაზე მიმღერე“.). ეს რისხვა აქილევსისაა. აქილევსი განრისხდა მისთვის ბრისეისის მოტაცების გამო, მაგრამ ბერძენთა მთავარი გმირის განრისხებაში იგულისხმება მთელი საბერძნეთის რისხვაც მშვენიერი ჰელენეს მოტაცების გამო: ასე იწყება პოემა ომის მეათე წელს და ასე მიანიშნებს ეს დასაწყისი ტროის ომის დასაწყისსაც. შესაბამისად, ჰომეროსთან დროს, როგორც ფენომენს, საწყისისა და დასასრულის გაორება შეუძლია: ომის მეათე წელი, ამავე დროს, ომის დასაწყისია, ხოლო პოემის დასასრული ტროის ომის დასასრულიცაა. „ილიადის“ უკანასკნელი სიტყვაა „ცხენთამხედნელი“, ეპითეტი, რომლითაც მთავარი ტროელი გმირი, ჰექტორია მოხსენიებული („ასე დაკრძალეს ცხენთამხედნელი ჰექტორი“.). ასე მთავრდება „ილიადა“, ჰექტორის სიკვდილით, რომელშიც, როგორც ტრაგიკულ მეტაფორაში, იგულისხმება ტროის საბოლოო დაცემა და განადგურება. პოემის პირველ სტრიქონში ბერძენი აქილევსია, უკანასკნელში – ტროელი ჰექტორი. აქილევსი და ჰექტორი: მრისხანება და სიკვდილი, დასაწყისი და დასასრული. ომი, გმირობა, ლაჩრობა, სამართალი, უსამართლობა, მრისხანება, დაუნდობლობა, მხედართმთავართა შეცდომები – თუკი ეს ყველაფერი დღესაც ხდება, ტროის ომი დღესაც მიმდინარეობს და ჰომეროსი დღევანდელობასაც აღწერს. ასე „სტერეოდ“ წერდა ჰომეროსი საუკუნეების წინ, როდესაც მკითხველის თვალწინ ერთდროულად მიმდინარეობდა დროის ორი მდინარე ცხრა-ათწლიანი ინტერვალით. შემდეგ ასე აღარ წერდნენ საუკუნეების განმავლობაში. ასე წერა კვლავ დაიწყეს მეოცე და ოცდამეერთე საუკუნეებში.
ჰომეროსმა შექმნა ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებული გმირების ისეთი გალერეა, რომლებიც მოულოდნელი და იდუმალი ბმებით ერთიან ანსამბლს ქმნიან. პოეტი მათ ხატავს, როგორც მუსიკალურ ინსტრუმენტებს, რომლებიც სხვადასხვა ხმას გამოსცემს, მაგრამ ერთად აჟღერებულნი თანახმიანობას, სიმფონიას ქმნის. ყველა გმირმა უნდა იცოდეს საბრძოლო ხელოვნება, ყველას უნდა