თვალადური ქართული ჭაშნიკი
“ყოველი საიდუმლოჲ ამას ენასა შინა დამარხულ არს!”
ი ო ა ნ ე-ზ ო ს ი მ ე.
“ქებაჲ და დიდებაჲ ქართულისა ენისაჲ”
ჩემი სამუშაო მაგიდის უჯერებში და კარადის თაროებზე დიდხანს ეწყო ძველი საერთო რვეულები, დასტებად შეკრული გაყვითლებული ქაღალდის ფურცლები, ფერადყდიანი, სხვადასხვა დროის უბის წიგნაკები, ძველი და ახალი მარკის პაპიროსის კოლოფის ყდები: შიგნით თუ გარეთ გაკრული ხელით მიწერილი სიტყვები და გამოთქმები. ამ სიტყვების, გამოთქმების მოკლე ახსნა, ჩანაწერის თარიღი, მთქმელის ვინაობა, ფრჩილებში მინაწერი:
“შემოწმდეს!”
“შევეკითხო სიტყვის პაპას!”
“ვკითხო სიტყვის დედას!”
“შევეკითხო მამალხინეს!”
“სიტყვის პაპა” საბა ორბელიანია. ის არის ქართული სიტყვის უსიერ ტევრში ჩემი მეგზური და უცთომელი კონსულტანტი.
“სიტყვის დედა” დედაჩემია... ამ ჩანაწერთა დიდ ნაწილს პირველთქმელი და ამხსნელი, ამიტომ განზრახულ ნაშრომს შინაურულად “დედას ლექსიკონს” ვეძახი და მასვე ვუძღვნი.
... ძველ სახლში დრო დინჯად, ქართლურად მიზოზინებდა.
ძველ თაროზე უწინდებურად ეწყო ყდაგაცრეცილი წიგნები. მამა “კალმასობას” კითხულობდა. კითხულობდა ხმამაღლა. დედა უსმენდა და იღიმებოდა. ხანდახან ორივეს სიცილი წაიღებდა. მეც ავყვებოდი. შუაღამემდე კითხულობდნენ და საუბრობდნენ.
“კალმასობა” დიდებულია, მაგრამ არა ნაკლებ მათი საუბარი მიზიდავდა. ჩუმად ვუსმენდი. პირველად მაშინ შევნიშნე, სხვა არის დიასახლისის ენა და სხვა არის მამასახლისის ენა. დედა ოთახის, ეზო-ყურის, სათონის, ბოსტნის ენით საუბრობს, მამის ენა ვენახის, მარნის, ორღობის, მინდვრისა და სათიბის სურნელი დაჰკრავს. უსმენ, იწერ, იმახსოვრებ და სადღაც შენში ეს ორი ნაკადი ერთმანეთს ერთვის, როგორც ოდესღაც ამ ორი ადამიანის სული, სისხლი და ხორცი შემოვიდა შენში და გაერთიანდა... პირველად მათ დამაწაფეს ქართულის ჭაშნიკს. დამანხეს სიღრმე მისი, მაგემეს სიტკბო მისი და თითქოს მითხრეს: “ყოველი საიდუმლოჲ ამას ენასა შინა დამარხულ არს!”
მამალხინე?
მამალხინე ცოცხალი აღარ არის, მაგრამ ყველა, ვისაც ჩემი ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილება შეუძლია, მამალხინეა. სახელი პირობითია. პირობითია მას აქეთ, რაც ნამდვილი მამალხინე მოკვდა. ვისაც მისი შეცვლა შეუძლია, ვისაც შეუძლია ანკესსმოდებული სიტყვა “გამომითარგმნოს”, ყველა მამალხინეა.
მაგრამ დავეხსნათ მამახლიეს... ჯერ კიდევ თავმოუყრელ, საბოლოოდ გაურნდავ და დაულაგებელ სიტყვებს ჩემს წინ დაზვინულ ძველ ჩანაწერებს, ჩემს წარმოდგენაში “თვალადური ლექსიკონი” ჰქვია. თვალადი ჩემი სოფლის სახელია. ეს ჭირხნახულიც თვალადის მინდვრებში, ორღობეებსა თუ წისქვილებშია მოწეული. წვეთ-წვეთად, წლობით ნამკალი, ნაგროვები და ნარუდუნები. ოც წელიწადზე მეტი გასულა მას შემდეგ, რაც პირველი ხელეური გამომიღია და ჭირნახულის ხვავიც დიდია. ხვავს განიავება, გაცხრილვა, დარკვევა და საწისქვილედ გამზადება უნდა. ვიცი, ადვილი არ არის ეს საქმე. ეგებ სჯობდა, სხვისთვის დამეთმო, ან რომელიმე სამეცნიერო დაწესებულებისათვის გადამეცა... იქნებ სწორედ ისა სჯობს, ადგილის კურღელს ადგილის მწევარი გამოეკიდოს?
ვიცი, ამ დიდ ხვავს, დიდი ხნის ნაგროვებს, ასე ერთბაშად და მთლიანად ვერ მოვუვლი... ჯერჯერობით მხოლოდ განზრახული “თვალადური ლექსიკონის” ჭაშნიკსა ვწერ. მას შემდეგ ვწერ, რაც დავრწმუნდი, რომ ამ სიტყვებსა და გამოთქმებს მხოლოდ ჩემთვი არ ვაგროვებდი. ერთი სიტყვით, გადავწყვიტე ჩემი ოჯახის, კარის მეზობლებისა და გარე მეზობლების ენა სამზეოზე გამომეტანა. მაგრამ, როგორც ვთქვი, ეს მხოლოდ ჭაშნიკია. მთლიანი “თვალადური ლექსიკონის” დამთავრება და გამოქვეყნება ისევ მომავლის საქმედ მეჩვენება.
აქვე უნდა ითქვას, რატომ თვალადური და არა ქართლური? იმიტომ ხომ არა, რომ თვალადურ ქართულს რაღაც განსაკუთრებული და არაჩვეულებრივი ახასიათებს? იშვიათი და კარგი აქაც მოიძებნება და სხვაგანაც. ჩემი ჩანაწერები თვალადური მეტყველების ამომწურავი აღნუსხვის პრეტენზიითაც კი არ გამოდის; მითუმეტეს, ქართლურს როგორ გადასწვდება. თვალადური ქართლურის ერთი კოლორიტული შენაკადია, ისევე, როგორც პატარა კავთურა დედა-მტკვრისა.
ჩაწერილ მასალას ვადარებდი საბა ორბელიანის ლექსიკონს. შემდეგ კი, უკანასკნელ წლებში, როცა მომზადება და გამოქვეყნება საბოლოოდ გადავწყვიტე, შევადარე “ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონს”, ნიკო და დავით ჩუბინაშვილების, ვუკ. ბერიძის, სტ. მენთეშაშვილის, გ. შარაშიძის, ბ. წერეთლის, მ. ალავიძის ლექსიკონებს, შ. ძიძიგურის მთარაჭულ სალექსიკონო მასალას, ნაწილობრივ ალ. ნეიმანის ლექსიკონსა და ძველი ქართული ძეგლების გამოცემათა ლექსიკონებს.
უნდა გამოვტყდე, ყოველი სიტყვა და გამოთქმა, რომელიც სხვა ლექსიკონებში აღმოჩნდებოდა, ჩემს ინტერესს კარგავდა. ვეძებდი სრულიად “ყამირსა და დაუკრეფავს”. ასეთი სიტყვებისა და გამოთქმების მიგნება სიამოვნებას მგვრიდა.
ამგვარ მუშაობას თავისი დადებითი მხარეც ჰქონდა და უარყოფითიც: გამოუმზეურებელი მასალის შეგროვების ინტერესი ჩემს ძიებას აცხოველებდა, მაგრამ უყურადღებოდ ვტოვებდი ბევრ ძვირფასს, “სხვის ხელში გამოვლილი”, მაგრამ ქართლური მეტყველებისათვის დამახასიათებელ ენობრივ მოვლენას. ბოლო დროს ჩემგან მოძულებული სიტყებიც “შევირიგე”, დავამუშავე, ნაწილი “ჭაშნიკში” შევიტანე, დიდი ნაწილი კი მთლიანი თვალადური ლექსიკონისათვის შევინახე.
