შესავალი
XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის ისტორიაზე მსჯელობისას ვახტანგ კოტეტიშვილი აღნიშნავდა: „ჩვენ პირდაპირ 1800 წლიდან შეგვიძლიან დავიწყოთ ახალი ქართული ლიტერატურის ისტორიის მოთხრობა, რადგან ჩვენი ერის ცხოვრებაში ეს წელი უღელტეხილია. იმის იქით დარჩა სხვა საქართველო, როგორც პოლიტიკურად, ისე კულტურულად, აქეთ კი ახალი ქვეყანა გადაიშალა, რომელსაც პოეტები საქართველოს უწოდებდნენ, ოფიციალური პოლიტიკოსები კი – რუსეთის ორ გუბერნიას“.
ყველაფერი, რაც კი XIX საუკუნის საქართველოში ხდებოდა, თავისი ბუნებით, ხასიათითა და მიზანდასახულობით სწორედ ვ. კოტეტიშვილის მიერ ნახსენები „ორი საქართველოს“ არსებობით იყო განსაზღვრული. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ამ ეპოქის საქართველოს საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფეროში ჩვენ ვხედავთ ანტაგონიზმს ქართველთა ეროვნულ და სახელმწიფოებრივ ინტერესებს შორის – საქართველო, ერთი მხრივ, როგორც მრავალსაუკუნოვან ტრადიციებსა და გამოცდილებაზე დაფუძნებული ნაციონალურ-კულტურული ორგანიზმი და, მეორე მხრივ, როგორც რუსეთის ვრცელი იმპერიის ჯერ ერთი, ხოლო შემდეგ ორი გუბერნია მკაფიოდ ჩამოყალიბებული და ერთმანეთში გადაჯაჭვული (უფრო ზუსტად – შერწყმული) რუსული სახელმწიფოებრივ-მმართველობითი პოლიტიკითა და იდეოლოგიით, რომელიც თავისი ხასიათით ასიმილაციური ბუნებისა იყო. თანაც, ეს „ასიმილაციური ბუნება“, იშვიათი გამონაკლისის გარდა (გამონაკლისში ვგულისხმობთ ე. წ. „ვორონცოვის ხანას“), მეტ-ნაკლებად აგრესიული ფორმებით იყო გამოვლენილი.
ამგვარ პირობებში ერს, როგორც კონკრეტული (სპეციფიკური, სხვათაგან მეტ-ნაკლებად განსხვავებული) კულტურული (ამ სიტყვის ფართო მნიშვნელობით) სახისა და ინდივიდუალობის მქონე სოციალურ პიროვნებას, ჩვეულებრივ, სამი გზა აქვს დარჩენილი:
1. დანებდეს დამანგრეველ პროცესებს, შეერწყას მპყრობელ ერს და გაქრეს საკაცობრიო ცხოვრების ასპარეზიდან როგორც საკუთარი ისტორიისა და კულტურის შემოქმედი ინდივიდუუმი (ასე ვთქვათ, „ჩარჩეს“ ისტორიაში).
2. შეიარაღებული აჯანყების გზით სცადოს სახელმწიფოებრიობის აღდგენა და სუვერენული ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი ცხოვრების მოწყობა.
3. შეეგუოს არსებულ პოლიტიკურ რეჟიმს, როგორც გარდაუვალ მოცემულობას და მის ფარგლებშივე შეიმუშაოს კულტურულ-საგანმანათლებლო ცხოვრების ფართო და საფუძვლიანად ჩამოყალიბებული პროგრამა, რომლის განხორციელებაც მოუპოვებს ეთნიკური, ეთნოფსიქოლოგიური და კულტურული თვითმყოფობისა და თვითარსებობის შენარჩუნება-განვითარების საშუალებას; ამისათვის კი აუცილებელია: ა) შეინარჩუნოს და განავითაროს მშობლიური ენა, როგორც ეროვნული თვითშემეცნების (იდენტობის) განმსაზღვრელი და საზოგადოებრივი ცხოვრების მაორგანიზებელი ფაქტორი; ბ) საკუთარი ისტორიული წარსულისა და კულტურული მონაპოვრების შესწავლა-პოპულარიზაციით საზოგადოებაში ჩამოაყალიბოს ისტორიული ერთობის („საერთო ისტორიის“) შეგნება; გ) შექმნას ეროვნული თვითდამკვიდრებისათვის აუცილებელი, ახალი დროისა და ეპოქის შესაფერისი კულტურულ-ინტელექტუალური ღირებულებები, „ააღორძინოს საზოგადოების თვითმოქმედებითი ძალი და ხალისი თვითცნობისა“ (ი. ჭავჭავაძე), მოამზადოს საზოგადოებრივი შეგნება ეროვნულ ინტერესებზე დაფუძნებული პროგრესული კულტურული და მენტალური (ღირებულებითი) ტრანსფორმაციებისათვის.
ერთი სიტყვით, საქართველოში ოფიციალურ (რუსიფიკატორულ-ანტიქართულ) პოლიტიკურ-მმართველობით კურსსა და იდეოლოგიას უნდა წარმოეშვა საწინააღმდეგო (ნაციონალურ-ქართული) კულტურულ-იდეოლოგიური სისტემის ჩამოყალიბებისა და პრაქტიკული რეალიზაციის აუცილებლობა და, საბედნიეროდ, ეს ასეც მოხდა – მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში ქართული საზოგადოებრივი ცხოვრება პოლიტიკური მიზანდასახულობის კულტურულ-იდეოლოგიური შეჯახების ასპარეზად იყო ქცეული და ამ, – არსებითად სასიცოცხლო მნიშვნელობის, – ორთაბრძოლაში განმსაზღვრელი როლი ქართულმა ჟურნალისტიკამ იტვირთა.
სწორედ ქართულმა პრესამ, მწერლობასა და საზოგადოებრივ ინიციატივებზე დაფუძნებულ საზოგადოებრივ-კულტურულ ორგანიზაციებთან ერთად, შეძლო დასავლური სამყაროსაგან მრავალსაუკუნოვან იზოლაციაში ნამყოფი, კულტურულად დაქვეითებული, პარტიკულარიზმის უმძიმესი სენით დაავადებული და, ამდენად, დაქსაქსული და დაწრეტილი ეროვნული ნებისა და თვითშეგნების აღორძინება, გამთლიანება და გაძლიერება (შემთხვევით არ წერდა არჩილ ჯორჯაძე – „[გაზეთი] „დროება“ თავისი კულტურულის მნიშვნელობით საქართველოს სხვა და სხვა კუთხეების გამაერთიანებელ ორგანოდ გახდა“); დასავლური სამყაროსაგან ზემოხსენებული იზოლაცია კი გამოიწვია XV საუკუნეში კონსტანტინოპოლის დაცემით გამოწვეულმა კატასტროფამ, რომელმაც საქართველო არსებითად მისდამი აგრესიულად განწყობილ ისლამურ ალყაში მოაქცია, მომაკვდინებელი საფრთხე შეუქმნა მის ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ თვითარსებობას და, ამასთანავე, გადაჭრა ის კულტურულ-საგანმანათლებლო არტერიები, რომლებითაც საქართველო ისტორიულად იყო ევროპასთან დაკავშირებული.
ვითარების სიმწვავეს ადვილად წარმოვიდგენთ, თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ქართული კულტურა ტიპოლოგიურად იმთავითვე ევროპული კულტურული სივრცის ნაწილი იყო და, ამდენად, „ხელახალი ევროპეიზაციის“ (რ. სირაძე) პროცესი, რომელიც სისტემური სახით თავიდან ე. წ. „გარდამავალი ხანის“ ქართულ მწერლობაში გამომჟღავნდა და მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში ცხოვრების ყველა სფეროში გაიშალა, არსებითად იყო არა საზოგადოებრივ-კულტურული ვექტორის საკითხი, არამედ ქართული საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და კულტურის დაბრუნება მშობლიურ წიაღში, მშობლიურ საარსებო და სააზროვნო სივრცეში.
ცნობილია, რომ თავის დროზე რუსეთთან პოლიტიკური კავშირის მომხრეთა ერთ-ერთი არგუმენტი (უნდა ითქვას, დიდად ანგარიშგასაწევი არგუმენტი) სწორედ ისლამური ალყის გარღვევა და ევროპულ სამყაროში გაღწევა იყო, მაგრამ შემდგომში ქართველთა არა ერთი და ორი თაობის სასიცოცხლო ინტერესებისა და მიზნების განხორციელების გზაზე ძლიერ შემაფერხებელ ბარიერად აღიმართა რუსეთის იმპერიის ე. წ. „კავკასიური პოლიტიკა“. ამ პოლიტიკას ჰქონდა მკაფიოდ გამოხატული აგრესიული იდეოლოგიური ხასიათი. კერძოდ, რუსეთის მიერ კავკასია განიხილებოდა ასიმილაციური მანიპულაციების სარეალიზაციო ერთიან ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ სივრცედ და იგნორირებული იყო ის არსებითი მნიშვნელობის