შესავალი-თავი I
ენათმეცნიერების ისტორიის მოკლე მიმოხილვა
მეცნიერებამ ენის შესახებ სამი თანმიმდევრული ფაზა განვლო, სანამ თავის ერთადერთ და ჭეშმარიტ საგანს მიაგნებდა.
თავდაპირველად ე. წ. „გრამატიკა“ შეადგინეს. ბერძენთაგან წამოწყებული ეს საქმე, რომელიც უმთავრესად ფრანგებმა განაგრძეს, ლოგიკაზე იყო დაფუძნებული, მოკლებული იყო ყოველგვარ მეცნიერულ ცოდნას და თავად ენა არ აინტერესებდა. მისი მიზანი მხოლოდ სწორი და უმართებულო ფორმების გამმიჯვნელი წესების დადგენაში მდგომარეობდა. ეს ნორმატიული დისციპლინა შორს იყო წმინდა დაკვირვებისაგან და ვიწრო თვალსაწიერი გააგნდა.
შემდეგ წარმოიშვა ფილოლოგია. ალექსანდრიაში უკვე არსებობდა „ფილოლოგიური სკოლა“, მაგრამ ეს ტერმინი, ძირითადად, ფრიდრიხ ავგუსტ ვოლფის მიერ 1777 წლიდან შექმნილ იმ მეცნიერულ მიმართულებას უკავშირდებოდა, რომელიც დღესაც განაგრძობს არსებობას. ეს ფილოლოგიის ერთადერთი საგანი როდია. იგი, უპირველეს ყოვლისა, მიზნად ისახავს ტექსტის დადგენას, განმარტებასა და კომენტარებს. ყოველივე ამას ფილოლოგია ლიტერატურის ისტორიის, ყოფისა და ადათების შესწავლამდე მიჰყავს. იგი ყველაფრის მიმართ საკუთარ მეთოდს, წყაროების კრიტიკას იყენებს. ლინგვისტურ საკითხებს მხოლოდ იმ მიზნით ეხება, რომ შეადაროს სხვადასხვა ეპოქის ტექსტები, განსაზღვროს ამა თუ იმ ავტორისათვის დამახასიათებელი ენა, გაშიფროს და ახსნას არქაულ თუ ნაკლებად ცნობილ ენებზე შედგენილი წარწერები. უეჭველია, რომ ასეთმა გამოკვლევებმა გაუყარეს საფუძველი ისტორიულ ენათმეცნიერებას. რიგლის ნაშრომებს პლავტუსის შესახებ უკვე შეიძლება, ენათმეცნიერული ეწოდოს; მაგრამ ამ სფეროში ფილოლოგიურ კრიტიკას ერთი ნაკლი აქვს: იგი მიჯაჭვულია წერილობით ენაზე და ცოცხალი ენა კი ავიწყდება, ამასთანავე მთლიანად ეფლობა ბერძნულ თუ ლათინურ ანტიკურობაში.
მესამე პერიოდი ენების ურთიერთშედარების შესაძლებლობის აღმოგენას უკავშირდება. ასე წარმოიშვა შედარებითი ფილოლოგია ანუ „შედარებითი გრამატიკა“. 1816 წ. ფრანც ბოპმა ნაშრომში „სანსკრიტის უღლების სისტემის შესახებ“ ის მიმართებანი გამოიკვლია, რომლებიც სანსკრიტს გერმანიკულ, ბერძნულ, ლათინურ და სხვა ენებთან აკავშირებდა. ბოპი არ იყო პირველი, ვინც ეს მიმართებები შენიშნა და გამოთქვა ვარაუდი ამ ენათა ერთი ოჯახიდან წარმომავლობის შესახებ. მასზე ადრე ეს დაადგინა ინგლისელმა ორიენტალისტმა ვ. ჯონსმა (1794), მაგრამ ჯონსის ცალკეული მტკიცებები არასაკმარისი იყო იმისათვის, რომ 1816 წლამდე ყველასათვის გასაგები გამხდარიყო ამ ჭეშმარიტების არსი და მნიშვნელობა. ბოპის დამსახურება სანსკრიტისა და ევრაზიის ზოგიერთი ენის ნათესაობის დადგენაში კი არ მდგომარეობს, არამედ იმის გაგებაში, რომ შესაძლებელია ისეთი დამოუკიდებელი მეცნიერების არსებობა, რომლის კვლევის ობიექტი მონათესავე ენათა ურთიერთმიმართებანი იქნება. ერთი ენის გაშუქება მეორე ენის საშუალებით, ერთი ენის ფორმების ახსნა მეორე ენის ფორმებით - აი, რა იყო ახალი.
საეჭვოა, ბოპს თავისი მეცნიერება შეექმნა, სანსკრიტი რომ არ ყოფილიყო აღმოგენილი, ყოველ შემთხვევაში, ასე მოკლე დროში. ბერძნულისა და ლათინურის გვერდით მესამე დამოწმების სახით მოვლენილი სანსკრიტი მას უფრო ფართო და სერიოზული დაკვირვების საშუალებას აძლევდა. ეს უპირატესობა იმ მოულოდნელმა გარემოებამაც გააღრმავა, რომ სანსკრიტს განსაკუთრებით ხელსაყრელი თვისებები აღმოაგნდა ამ შედარებისთვის შუქის მოსაფენად.
მაგალითად, თუ გავითვალისწინებთ ლათინური genus და ბერძნული génos ფორმათა ბრუნვების პარადიგმას (ლათინური ფორმები - genus, generis, genere, genera, generum და ა. შ.; ბერძნული - génos, géneos, géneї, génea, genéõn და ა. შ.), ცალკე თუ ერთმანეთთან მიმართებაში აღებული ეს მწკრივები თავისთავად რაიმე დასკვნის გამოტანის შესაძლებლობას არ იძლევიან. მაგრამ, როგორც კი მათ სანსკრიტის შესაბამის სერიას (gvanas, gvanasas, gvanasi, gvanassu, gvanasãm და ა. შ.) დავუმატებთ, საქმე სხვაგვარად შემობრუნდება. თვალის ერთი გადავლებაც კმარა ლათინურსა და ბერძნულ პარადიგმებს შორის არსებული მიმართების შესამგნევად. თუ დავუშვებთ, რომ gvanas პირველადი ფორმაა (რაც ახსნაში გვეხმარება), დავასკვნით, რომ ბერძნულ ფორმებში (მაგ. gvéne(s)os და ა. შ.) ყველა შემთხვევაში ორ ხმოვანს შორის მოქცეული ს დაიკარგებოდა. შემდეგ შეიძლება დავასკვნათ, რომ ანალოგიურ პირობებში ლათინურ ენაში s r-ში გადადიოდა. გრამატიკის თვალსაზრისით, სანსკრიტის პარადიგმა ინდოევროპული ძირის ცნებას აზუსტებს, რამდენადაც ეს ელემენტი სანსკრიტში სრულიად განსაზღვრულსა და მედეგ ერთეულს (gvanas) შეესაბამება. სანსკრიტში წარმოდგენილი ეს ვითარება ლათინურისა და ბერძნულისთვის მხოლოდ საწყის ეტაპზე იყო დამახასიათებელი. ამრიგად, ამ შემთხვევებში სანსკრიტის გვენება მნიშვნელოვანია, რამდენადაც მან შემოგვინახა ყველა ინდოევროპული s. სხვა შემთხვევაში მან ნაკლებად დაიცვა საერთო პროტოტიპისათვის დამახასიათებელი ნიშნები. სანსკრიტმა თავდაყირა დააყენა მთელი ხმოვანთა სისტემა. მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ მის მიერ შენარგუნებული პირველადი ელემენტები დიდად უწყობს ხელს კვლევას. შემთხვევის წყალობით სანსკრიტი ისეთ ენად მოგვევლინა, რომელსაც, ხშირ შემთხვევაში შესანიშნავად შეუძლია ახსნას სხვა ენათა მოვლენები.
ბოპს იმთავითვე მხარში ამოუდგნენ ცნობილი ენათმეცნიერები - გერმანისტული მეცნიერებების ფუძემდებელი იაკობ გრიმი (მისი „გერმანული ენის გრამატიკა“ 1819-37 წწ. დაისტამბა), ა. ფ. პოტი, რომლის ეტიმოლოგიურმა ძიებებმა ყურადსაღები მასალა მოუპოვა ენათმეცნიერებას; ადალბერტ კუნი, რომლის შრომებიც ერთდროულად შედარებით
ჩუქება
