იაკობ ცურტაველის
„შუშანიკის წამება“ თხუთმეტი საუკუნის წინათ საქართველოში დაიწერა რომანი – იაკობ ცურტაველის „შუშანიკის წამება“, რომელიც დღესაც დიდი ინტერესით იკითხება, როგორც ადამიანთა ბობოქარი ვნებების წიგნი, თავისი დრამატიზმითა და ხასიათების სიმძაფრით ანტიკური ტრაგედიების სიმაღლეზე რომ დგას. ეს რომანი და მასთან ერთად მრავალი სხვაც, რომლებიც ძველ ქართულ პროზას წარმოადგენს, დღეს კიდევ ერთხელ გვაგრძნობინებს, თუ როგორ ჰგვანან ადამიანები ერთიმეორეს და როგორ ვიბრძოდით ჩვენ მთელი ისტორიის მანძილზე ყველაზე დიდი წმინდანობის – ადამიანობის დასამკვიდრებლად.
ლიტერატურის ისტორიამ ბევრი მაგალითი იცის, როცა ნაწარმოები მისი გამოქვეყნებიდან დიდი ხნის მერე იქნა ნამდვილად წაკითხული. ბევრი სიტყვა თუ ფრაზა უეცრად აკიაფდა, ან ნიჟარასავით გადაიხსნა, თითქოს ადრე ტექსტში არც კი იყო და ახლა ჩვენს თვალწინ დაიბადაო. დაიბადა და მთელ ნაწარმოებს შუქი მოჰფინა.
ამავე დროს, იმის მაგალითიც ბევრია, რომ დიდი ხნის მერე (ეპოქის ხასიათისა და ავტორის პიროვნებისა თუ მსოფლმხედველობის გაუთვალისწინებლობის გამო) ნაწარმოების აზრი და განწყობილება სრულიად საპირისპირო კონცეფციით წარმოუდგენიათ. სერგეი ავერინცევს თავის მეტად საინტერესო ნარკვევში „ლიტერატურული ტრადიციების გზაჯვარედინებზე“ ასეთი ფაქტი მოჰყავს: ლუკიანეს უწერია: „მახვილი იმიტომ არსებობს, ამქვეყნად მონა რომ არ იყოსო“. იაკობინელებმა ეს სიტყვები გვარდიელების ხმლებზე დააწერეს, მიიჩნიეს რა ისინი ტირანიის საწინააღმდეგო მოწოდებად. ლუკიანეს კი თურმე ამ სიტყვებში თვითმკვლელობა უგულისხმია. მაინც არ უნდა გავამტყუნოთ იაკობინელები, მათ ხომ ამ სიტყვებში დაინახეს ის, რისი დანახვაც ეწადათ, რის დასანახადაც მზად იყვნენ! ტექსტის ისე წაკითხვა, როგორც ლუკიანემ დაწერა, იაკობინელებისათვის წარმოუდგენელი იყო. ამავე დროს, ეს სრულებითაც არ არის მოულოდნელი და საკვირველი. აი, რას ამბობს პასკალი: „მონტენში კი არა, ჩემსავე თავში ვპოულობ ყოველივე იმას, რასაც მის ნაწერებში ვკითხულობო“.
იაკობინელებმა ლუკიანეს ტექსტში საკუთარი გულისწადილი ამოიკითხეს და ეს ლუკიანეს (ისევე, როგორც მეორე შემთხვევაში – მონტენს!) კი არ ამცირებს, არამედ მისი ნაწარმოების უკვდავებაზე მეტყველებს, რაც გამოიხატება იშვიათ უნარში – მისცეს ყველას მისი საკადრისი სულიერი საზრდო, გაუნაწილოს თავის წიაღში დანთქმული სიმდიდრე, გააღვივოს და წაათამამოს მასთან ნაზიარები ადამიანის შემოქმედებითი ინიციატივა, რათა, თუ პასკალის გენიალურ სენტენციას ისევ გამოვიყენებთ, ყველამ თავის პიროვნებაში აღმოაჩინოს მონტენი.
ამგვარად, შეიძლება ითქვას, რომ იაკობინელები სრულებითაც არ ცდებოდნენ, როცა ლუკიანეს სიტყვებს ასე კითხულობდნენ. ყოველი სიტყვის წიაღში ცხოვრობს მეორე სიტყვა, უფრო სწორად – მეორე მნიშვნელობა ამ სიტყვისა, რომელიც, სავარაუდებელია, თვითონ ავტორმაც კი არ იცოდეს, თუნდაც მხოლოდ და მხოლოდ იმიტომ, რომ წერის დროს ამაზე არ ფიქრობდა. სიტყვა კი ხესავით იზრდება და თავის ჭეშმარიტ არსს თანდათანობით აჩენს.
ასე რომ, არავინ არ არის დაზღვეული, ნაწარმოების კითხვისას იაკობინელების როლში აღმოჩნდეს, მაგრამ ეს არც ისე სამარცხვინოა, გაცილებით მიუღებლად მიმაჩნია ის ფაქტი, რომ ერთი ან ორი მეცნიერის მიერ ოდესღაც წაკითხული ტექსტი, ოდესღაც გამოტანილი მსჯავრი ნაწარმოებზე, დღემდე ბატონობს ჩვენს ლიტერატურაში, როგორც შეურყეველი, კანონიზებული დოგმა.
„შუშანიკის წამება“ ამ ფრაზით იწყება: „და აწ დამტკიცებულად გითხრა თქუენ აღსასრული წმიდისა და სანატრელისა შუშანიკისი“. სწორედ ამ ფრაზამ ზოგიერთ ჩვენს თვალსაჩინო მკვლევარს აფიქრებინა, ტექსტი ჩვენამდე არასრული სახით არის მოღწეულიო. ამ ბოლო დროს ასეთი შეხედულება კიდევ ერთხელ გამოთქვა აკადემიკოსმა ალექსანდრე ბარამიძემ სტატიაში „ათას ხუთასი წლის ძეგლი“ (ლიტერატურული საქართველო“, 16 ივლისი, 1976 წელი).
აკადემიკოსი წერს: „ტექსტი ჩვენამდე ნაკლულად არის მოღწეული. თხრობა იწყება მოულოდნელი განცხადებით: „და აწ (ახლა) დამტკიცებულად გითხრა თქუენ აღსასრული წმიდისა და სანატრელისა შუშანიკისი“. მაშასადამე, შემორჩენილია თხზულების ის ნაწილი, სადაც გადმოცემულია შუშანიკის აღსასრულის ამბავი. ადრე კი ტექსტი უფრო სრული უნდა ყოფილიყო. ამას ისიც გვაფიქრებინებს, რომ ცოტათი ქვემოთ იკითხება, შუშანიკი იყო „მოშიში ღმრთისაი, ვითარცა იგი ვთქუით, სიყრმითგან თვისით“. შუშანიკის სიყრმის თაობაზე კი ტექსტის გადარჩენილ ნაწილში არაფერია თქმული“.
ასეთი შეხედულება ბუნებრივად გამომდინარეობს აკადემიკოს ა. ბარამიძის მეორე მოსაზრებიდან, რომლის მიხედვითაც „შუშანიკი“ „მხატვრულ-ბიოგრაფიული ხასიათის ნაწარმოებად“ არის მიჩნეული. ბიოგრაფია კი, რასაკვირველია, მოითხოვს ამბის დასაწყისსა და დასასრულს.
ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება იმ ფაქტს, რომ „შუშანიკი“ „წამებაა“ და არა „ცხოვრება“.
თუ ტექსტს კარგად დავაკვირდებით, თუ გავითვალისწინებთ იაკობის სტილის თავისებურებას, მისი წერის მანერას, დავრწმუნდებით, რომ ასეთი დასაწყისი ბუნებრივია „წამებისათვის“. იაკობ ცურტაველისათვის ხომ ამბის ძირითადი მომენტებია საინტერესო, ყველაზე დაძაბული, დრამატული კვანძები. მისთვის საინტერესოა არა საერთოდ დროის სივრცე, რომელშიაც განფენილია ამბავი, არამედ, სპორტული ტერმინი რომ ვიხმაროთ – „სუფთა დრო“.
იაკობი ისე თავისუფლად გადადის ერთი სიტუაციიდან მეორეზე, რომ ზოგმა შეიძლება იფიქროს – ტექსტს არა მარტო დასაწყისში, სხვაგანაც აკლია რაღაცაო. მოვიყვან
ჩუქება
