დიადი მუნჯი - ქართული მუნჯი კინოს ისტორია
როცა ბავშვური შთაბეჭდილებები მახსენდება, ყოველთვის თვალწინ მიდგას კადრები „წითელი ეშმაკუნებიდან“. არ ვიცი რატომ, მაგრამ რაღაც მიზეზის გამო ეს მუნჯი კინოფილმი ჩამრჩა მეხსიერებაში, ოღონდაც აღარ მახსოვს, სად ვნახე პირველად. არა, სურათის პრემიერას 1923 წელს ნაღდად არ დავსწრებივარ, არც ისეთი ხრონცი ვარ ჯერ. მაგრამ დღემდე დიდი სიმოვნებით ვუყურებ „დიადი მუნჯის“ პერიოდში შექმნილ ფილმებს და მიმაჩნია, რომ ნაღდი კინო – გაცოცხლებული ფოტოები – სწორედ ეს არის. მე კინოისტორიკოსი არ გახლავართ, პროფესიით კინორეჟისორ-დოკუმენტალისტი ვარ, რომელსაც უყვარს კინო, მისი ისტორია, განსაკუთრებით კი, ამერიკული ვესთერნი (მიმაჩნია, რომ ყოველმა კინემატოგრაფისტმა მეტ-ნაკლებად მაინც უნდა იცოდეს კინოს ისტორია, თუმცა, სამწუხაროდ, ეს ასე არ არის).
წინამდებარე ნაშრომს არ აქვს პრეტენზია ღრმა კვლევა-ძიებასა და სხვა სახის წიაღსვლებზე, აქ თავმოყრილია ჩემი შთაბეჭდილებები, მოშველიებულია სხვადასხვა კინომცოდნეების ციტატები და შეფასებები. ალბათ წიგნი არ არის დაზღვეული შეცდომებისაგან, მაგრამ ამას გულთან ახლოს ნუ მიიტანთ, ამ ნაშრომის შექმნისას მხოლოდ კეთილშობილური მიზნები მამოძრავებდა – გამეკეთებინა წიგნი ქართული კინოს ერთ-ერთ ყველაზე საინტერესო და მნიშვნელოვან ეტაპზე – მუნჯ კინოზე, მისი ჩასახვიდან ხმის შემოსვლამდე.
წიგნის შექმნაში გაწეული თანადგომისა და დახმარებისათვის დიდ მადლობას მოვახსენებ ბატონებს: ზვიად დოლიძეს, პაატა იაკაშვილს, გოგი დოლიძეს, ქალბატონ ლალი გორგასლიძეს, საქართველოს ეროვნული არქივის დირექტორს, ქალბატონ თეონა იაშვილს, ქალბატონ ქეთი ქადაგიშვილსა და ბატონ გიორგი კაკაბაძეს; ასევე საქართველოს კინოს, თეატრისა და ქორეოგრაფიის სახელმწიფო მუზეუმის თანამშრომლებსა და ბატონ გიორგი კალანდიას.
***
„ამერიკაში რაც დევიწყე ცხოვრება იმდენი ახალი ვნახე ათი კაცის სიცოცხლე ეყოფა მგონია. ნიორქში ვიყავი ერ ადგილას რავარც თიატრი ისთეა მოწყობილი. სინათლეს აქრობენ და სიბნელეში კედელზე გაკრულ თეთრ ნაჭერზე კარტიჩქები მოძრაობენ, რავარც ცოცხლები. ისთე ვიფიქრე ხალხი დგანა-მეთქი. მარა ახლო რო მივედი ცოცხალი კარტიჩქები არიენ, მაი ხალხი რაცხანაირად გუუცოცხლებიათ. ხან შენსკენ მუა, ხან იცეკვებს, ბოქსიც იყო. გადვირიე კაცი ამფერი მისდღემჩი არც დამესიძმრებოდა...“ – ასე აღწერს საკუთარ შთაბეჭდილებას ამერიკაში გადახვეწილი ერთი გურული მოჯირითე, რომელსაც საკუთარი სოფლის მეტი ცხოვრებაში არაფერი ენახა რა და უეცრად აღმოჩნდა სამყაროში, სადაც „იმისთანა სანახავებს ნახავს კაცი, რომ ზღაპრად არ დეიჯერებ...“ ეს გურული ალბათ ვერც წარმოიდგენდა, რომ თითქმის იმავე დროს, 1896 წლის 16 ნოემბერს, მისი სამშობლოს დედაქალაქში – თბილისში, ანუ ტფილისში, როგორც მაშინ მას ეძახდნენ, ჩატარდებოდა პირველი კინოსეანსი (ჩვენ სულ რამდენიმე თვით ჩამოვრჩით პარიზს და იმპერიის დედაქალაქსაც – პირველი სეანსი სანკტ-პეტერბურგში გაიმართა იმავე წლის 4 მაისს ნევის პროსპექტზე არსებულ ბაღ „აკვარიუმში“.). „სათავადაზნაურო თეატრი. დღეს, 16 ნოემბერს აჩვენებენ განთქმულს მთელს ევროპაში კინემატოგრაფს, ცხოველი ფოტოგრაფიული სურათები ლიუმიერისა (Люмიера). დასაწყისი 8 საათზედ. ადგილების ფასი ძლიერ დაკლებულია“,– იუწყებოდა გაზეთი „ცნობის ფურცელი“. ამ ამბიდან სულ ათიოდე წელში (მაშინ უკვე კინოსეანსები საქართველოს ყველა კუთხე-კუნჭულში ტარდებოდა), მომავალი კინორეჟისორი, სიკო დოლიძე ჩოხატაურში, ვაჭარ არშაკას ცარიელ საწყობში, პირველად იხილავს „ილუზიონს“: „კედელზე დიდი აფიშა გააკრეს: „საკვირველი სანახაობა – „ილუზიონი“ – სეანსებს შორის ფოკუსნიკ ვან-ლის გამოსვლა...“ იმდენად დიდი იყო „ილუზიონის“ ნახვის სურვილი, რომ ბებიის მიერ ჯაყვის საყიდლად მიცემული ორი შაური ყმაწვილმა სიკომ ბილეთებში გადაიხადა. „დიდი სარდაფის ერთ მხარეს „გაზით“ გაბერილი ვეებერთელა გუდები ეწყო, მაგიდაზე კი, შემაღლებულ ადგილას, რაღაც აპარატი იდგა, კედელზე თეთრი ზეწარი ეკიდა. ილუზიონის აპარატთან ულვაშა კაცი იდგა და აპარატს ამზადებდა... შუქი ჩააქრეს და სარდაფი სიბნელემ მოიცვა. მე და მეზობლის ბიჭი წინა რიგში ვიდექით, რადგან არშაკას სარდაფი უსკამებოდ მიექირავებინა გერმანელი ილუზიონისტისთვის. უცებ აპარატიდან გამოჭრილმა ყვითელმა შუქმა თეთრი ზეწარი გაანათა. ულვაშამ აპარატი ხელით დაატრიალა...“ მათ რამდენიმე ფილმი უჩვენეს, მათ შორის, ვასილ ამაშუკელის მიერ ბაქოში გადაღებული ქრონიკა „აქლემებით ნავთის გადაზიდვა“. სიუჟეტი რომ ამაშუკელის გადაღებული იყო, ამას სიკო მოგვიანებით გაიგებს. როცა სეანსი დამთავრდა, გარეთ გამოსული გაოცებული ხალხი იძახდა: ეს რა ვნახეთ, ეს რა ვნახეთო! თურმე მაშინ „კინოში სიარული ქალიშვილისათვის სამარცხვინო იყო, მოწაფისთვის აკრძალული“.
რაც შეეხება თბილის-ქალაქის ამბავს, ჩვენთვის საიდუმლოდ დარჩა, თუ ვინ ჩამოიტანა „სინემატოგრაფი“, ან რა ფილმი უჩვენეს. მაგრამ ერთი კი ნაღდია – ამ სანახაობამ მაშინვე მონუსხა თბილისელები და ექვსი თვის თავზე გაზეთებში ლუმიერების სინემატოგრაფის რეკლამასთან ერთად სიუჟეტების პროგრამაც იყო წარმოდგენილი.
იმ დროს, როცა პირველი სეანსი გაიმართა, რუსეთის იმპერიაში დიდი ქარტეხილების ხანა დაიწყო. ტრადიციული პატრიარქალური ყოფა სწრაფად იცვლებოდა, იქმნებოდა ახალი საზოგადოებრივი ინსტიტუტები, ახალი კანონები. ინდუსტრიალიზაციამ და ჩამორჩენილმა პოლიტიკურმა სისტემამ