სამი სიცოცხლე

წინასიტყვაობა გერტრუდ სტაინს ქართველი მკითხველი ერნესტ ჰემინგუეის „განუყრელი დღესასწაულიდან“ იცნობს, ასევე „აღმოხდების მზის“ ეპიგრაფიდან, რომელიც სტაინის ლეგენდარული ფრაზაა: „თქვენ დაკარგული თაობა ხართ“ (ვახტანგ ჭელიძის მიერ ნათარგმნ „აღმოხდების მზეში“ ეპიგრაფი, გერტრუდ სტაინის ფრაზა, ნათარგმნია, როგორც „თქვენ დაღუპული თაობა ხართ“.). უდიდეს ამერიკელ მწერლებთან მეგობრობის გარდა, გერტრუდ სტაინი თავად არის დიდი, გამორჩეული მოდერნისტი ავტორი, მისი „სამი სიცოცხლე“ კი პირველი ნაწარმოებია, რომელიც ქართულად ითარგმნა.
ამერიკელი რომანისტი, დრამატურგი, პოეტი, მოდერნიზმის გამორჩეული წარმომადგენელი, კოლექციონერი, მეცენატი გერტრუდ სტაინი 1874 წელს, პიტსბურგში დაიბადა. 1903 წლიდან ის პარიზში გადავიდა საცხოვრებლად და იმ დროიდან მოყოლებული, საფრანგეთი მის მეორე სამშობლოდ იქცა. სტაინის განთქმულ პარიზულ სალონს სტუმრობდნენ პაბლო პიკასო, ანრი მატისი, ეზრა პაუნდი, სინკლერ ლუისი, ერნესტ ჰემინგუეი, ფრენსის სკოტ ფიცჯერალდი და სხვები. სტაინის მრავალმხრივმა შემოქმედებამ, მისმა ინოვაციურმა, რევოლუციურმა წერის სტილმა დიდი გავლენა მოახდინა არა მხოლოდ მის თანამედროვე ავტორებზე, არამედ სტაინის შემდგომ ლიტერატურულ პროცესებზე.
მისი 1905-1906 წლებში დაწერილი რომანი, „სამი სიცოცხლე“ წერის სხვადასხვა ტექნიკის შერევით, სტილური მრავალფეროვნებით, რთული სტრუქტურითა და განუმეორებელი სამწერლო ენით გამოირჩევა, რომელიც მხოლოდ სტაინს ახასიათებს და რომელსაც ქმნის თავისებური სინტაქსი და პუნქტუაცია, ზოგჯერ კი პუნქტუაციის ნორმების სრული უგულებელყოფა, გამეორების ხერხის ხშირი გამოყენება, ცნობიერების ნაკადის ტექნიკით ექსპერიმენტები და გერტრუდ სტაინის კულტურული, ეთნიკური, თუნდაც, პოლიტიკური მიკუთვნილობა. სტაინის წერის მანერა შექმნა გარემომ, რომელშიც მას მოუწია ცხოვრება, მისმა მეგობრებმა, მასწავლებლებმა.
ყველაფერი თარგმანით დაიწყო. „სამი სიცოცხლე“ გერტრუდ სტაინმა 1909 წელს გამოაქვეყნა. შთაგონების წყაროდ გუსტავ ფლობერის „სამი ამბავი“ ექცა, რომლის თარგმნასაც ძმის რჩევით, ფრანგული ენის დახვეწისა და სიღრმისეული შესწავლისთვის მიჰყო ხელი. სამი დამოუკიდებელი ამბისგან შემდგარმა ნაწარმოებმა იმდენად დიდი გავლენა მოახდინა გერტრუდ სტაინზე, რომ თარგმნის პერიოდში იგი შეპყრობილს დაემსგავსა, შემდეგ კი საკუთარი წიგნის წერა დაიწყო, რომელიც, ფლობერის წიგნის მსგავსად, სამი ამბისგან შედგებოდა. წიგნის ენა კი, რა გასაოცარიც არ უნდა იყოს, მისი ერთ-ერთი საყვარელი მხატვრის, პოლ სეზანის ხატვის მანერამ განსაზღვრა. მეგობარი მხატვრებიდან სტაინი გამორჩეულად ეთაყვანებოდა სეზანის სტილს. მისი ნახატი, „მადამ სეზანის პორტრეტი“, სამუშაო ოთახში ეკიდა, როდესაც „სამ სიცოცხლეს“ წერდა, ამიტომაც ეს ორი ნაწარმოები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს – მთავარი ორივეში არა საგანთა სკრუპულოზური აღწერა, არამედ მათზე ხელოვანის სუბიექტური შთაბეჭდილების გადმოცემა და დაფარული ჭეშმარიტი არსის ამ გზით გამოაშკარავებაა. მოდერნისტ სტაინს არ მოსწონდა ის მეტისმეტად ნატურალისტური, სადა, ე. წ. „დეპეშური“, საგაზეთო ენა, რომელიც იმხანად მოდური იყო ლიტერატურულ ელიტაში. მას უყვარდა რთული, გრძელი, მძლავრი, შთამბეჭდავი წინადადებები, და მიაჩნდა, რომ სასვენი ნიშნები, დახმარების ნაცვლად, ასუსტებდა ასეთ წინადადებათა სათქმელის გავლენას.
„სამი სიცოცხლე“ სამი ქალის ისტორიაა. ამ ამბებს საერთო მხოლოდ მოქმედების ადგილი – ბალტიმორში მდებარე გამოგონილი ქალაქი, ბრიჯპოინტი – და ერთი თემატიკა აქვთ – ღარიბი, მშრომელი ქალები. კარგი ანა გერმანელი ემიგრანტია, პატიოსანი, თავდადებული მოსამსახურე, ქალი, რომელიც არ ფლობს არანაირ მატერიალურ ქონებას და მის განკარგულებაში არსებული ერთადერთი კაპიტალი მისივე უზადო რეპუტაციაა. მესამე ამბავი, „თვინიერი ლენა“, „კარგ ანას“ ჰგავს წინადადებათა არქიტექტურითა და თემატიკით. იგი, „კარგი ანას“ მსგავსად, გერმანელი ემიგრანტი ქალის თავგადასავალს მოგვითხრობს, ქალისა, რომელსაც არასდროს გამოუჩენია დამოუკიდებელი ნება, რომელიც უსიტყვოდ დაჰყვა ცხოვრების დინებას, ვერ შეეწინააღმდეგა სხვათა სურვილებს და ძალა არ ეყო, ხმა ამოეღო და თავის ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე დაეჩივლა. თვინიერებამ ის ტრაგიკულ აღსასრულამდე მიიყვანა.
მკვლევართა განსაკუთრებულ ყურადღებას მეორე ნაწილი, „მელანქტა“ იმსახურებს, როგორც სტაინის სტილის ყველაზე სრულყოფილი ილუსტრაცია და საინტერესო საკვლევი მასალა როგორც ენობრივად, ასევე შინაარსობრივად. „მელანქტა“ სამთაგან ყველაზე დიდია და ამასთან, ყველაზე კომპლექსური და ეკლექტურიც. თუ „კარგი ანა“ მეტად რეალისტური და მწყობრია, „მელანქტაში“ სტაინი ხშირად იყენებს გამეორების ხერხს, ავლენს მისთვის დამახასიათებელ თავისებურ დამოკიდებულებას სასვენ ნიშნებთან, იყენებს ცნობიერების ნაკადის ტექნიკას (თუმცა მელანქტა არ არის მთლიანად ცნობიერების ნაკადით დაწერილი), და მთავარი გმირის, მელანქტას პორტრეტის ძირითადი შტრიხების შექმნისას ეყრდნობა ფსიქოლოგისა და მისი მასწავლებლის, უილიამ ჯეიმზის „შერჩევითი ყურადღების თეორიას“, რამაც საბოლოოდ განსაზღვრა კიდეც „მელანქტას“ სამწერლო სტილი. სტილთა ამგვარ შერევას და ყოველი ლიტერატურული ხერხის გამოყენებას „სამ სიცოცხლეში“ თავისი ფუნქცია აქვს. ყოველი მძიმე, რომელიც გამოტოვებულია, ყოველი კითხვის ნიშანი, რომელსაც სტაინი უგულებელყოფს, ის აგურებია, რომლებითაც მწერალი თავისი მძაფრი შთაბეჭდილებების კედლებს აშენებს მკითხველისთვის.
„მელანქტას“ ენის გასაგებად მის შინაარსს, მთავარი გმირისა და თავად გერტრუდ სტაინის სოციალურ მოცემულობას, კულტურულ მიკუთვნილობასა და ისტორიულ რეალიებს გამორჩეული მნიშვნელობა აქვს. გერტრუდ სტაინი