წინასიტყვაობა 1890-ში ფრანგმა კრიტიკოსმა ბრიუნეტიერმა გამოსცა „ გვართა ევოლუცია ლიტერატურის ისტორიაში “ . ჩვენ მაშინვე მივაქციეთ მკითხველი საზოგადოების ყურადღება ბრიუნეტიერის სრულიად ახალ მეთოდს და დავსტამბეთ რამდენიმე წერილი „ ივერიაში “ (1894 წ., 165 და 166) და „ მოამბეში “ ” (1894 წ., 12 და 1895 წ., 1 და 2). ბრიუნეტიერის სამეცნიერო-კრიტიკულმა შრომამ აღგვიძრა აზრი და სურვილი, ახალი მეთოდის მიხედვით განგვეხილა ქართული ლიტერატურა XIX საუკუნისა. მაშინვე მივჰყავით ხელი ამ ლიტერატურის კორიფეების შესახებ ეტიუდების წერას. აგერ ათი წელიწადია დრო გამოშვებით ჩვენ ამა თუ იმ მწერლის შესახებ ვსტამბავდით ეტიუდებს. დღეს, რაკი XIX საუკუნის ჩვენი ლიტერატურის უმთავრესი მიმართულებებისა და მათის მეთაურების შესახებ ეტიუდები დამთავრებულია, ჩვენ განვიზრახეთ ამ წიგნაკის ცალკე გამოცემა. ძალიან კარგად გვესმის ჩვენის შრომის სისუსტე და ვიცოდით, რომ არც ძალი და არც ღონე არ შეგვწევდა, ჩვენი ბრწყინვალე და მშვენიერი ლიტერატურის შესაფერი დახასიათება მიგვეწოდებია საზოგადოებისათვის. მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, ეს ერთადერთი სისტემატური შრომაა (რა ღირსებისაც არ უნდა იყოს იგი) XIX საუკუნის ქართული ლიტერატურის შესახებ ქართულ ენაზედ, სადაც ავტორი სცდილობდა ეს დიადი მოვლენა ჩვენი ერის აზრისა და გონების სამეუფოისა თვალწინ გადაეშალა მკითხველ საზოგადოებისათვის.
მეთოდი, რომლითაც ჩვენ ვხელმძღვანელობდით, გახლავსთ მ ე თ ო დ ი ე ვ ო ლ უ ც ი ი ს ა; აი, რაში მდგომარეობს ეს მეთოდი:
როგორც ბუნებაში, ისე ლიტერატურაში არის გვარი, ლიტერატურული ჟანრი, ფორმა. ეს გვარი, ჟანრი, ფორმა, როგორც ბუნების ყოველი ნაწარმოები, იბადება, იზრდება და მერე კვდება ან გ ა რ დ ა ი ც ვ ლ ე ბ ა სხვა მონათესავე გვარად. ამა თუ იმ გვარის დაბადებას, ისე როგორც მის აყვავებასა, მოსპობას და გარდაცვლას - ტრანსფორმაციას ხელს უშლიდა ან ხელს უწყობდა ზოგიერთი პირობა, ზოგიერთი გარემოება. სხვადასხვა გვარს შორის მხოლოდ ის სცოცხლობდა და ძლიერდებოდა, რომელიც უფრო ღონიერი იყო და რომელსაც ძალ-ღონე შესწევდა, თავისდა სასარგებლოდ მოეხმარა სხვადასხვა გარემოება და პირობა. ერთის სიტყვით, ლიტერატურაშიაც მოქმედობდა კანონი ბ უ ნ ე ბ რ ი ვ ი ს შ ე რ ჩ ე ვ ი ს ა. აქაც სხვადასხვა გვართა შორის სწარმოებდა ც ხ ო ვ რ ე ბ ი ს ა თ ვ ი ს ჭ ი დ ი ლ ი, მ ე ტ ო ქ ეო ბ ა, ბ რ ძ ო ლ ა, საუკეთესო და იდეალური, თუ შეიძლება ასე ვსთქვათ, და ჭიდილი ესე თავდებოდა მით, რომ ერთი გვარი (ლიტერატურულის ნაწარმოებისა) გზას უთმობდა მეორეს, ხოლო თვით კი ან მთლად მოისპობოდა, ანდა გ ა რ დ ა ი ც ვ ლ ე ბ ო დ ა მეორე გვარად.
ამნაირად, როგორც ბუნებაში, ისე ლიტერატურაში სწარმოებდა განვითარება, ევოლუცია ც ხ ო ვ რ ე ბ ი ს ა თ ვ ი ს ჭ ი დ ი ლ ი ს ა და ბ უ ნ ე ბ რ ი ვ ი ს შ ე რ ჩ ე ვ ი ს შ ე მ წ ე ო ბ ი თ. რომ არსებობს გვარი, ჟანრი ლიტერატურულის ნაწარმოებისა, ამის უარისყოფა ყოვლად შეუძლებელია, ყოვლად მოუხერხებელია კაცმა სთქვას, რომ „ ვეფხისტყაოსანი “ იმავე გვარის ნაწარმოები იყოს, როგორისაც ბარათაშვილის, გინდ აკაკის სალირიკო ლექსებია. ანდა, კიდევ მეტი, წარმოუდგენელია სთქვას ვინმემ, რომ ილიას „ განდეგილი “ ეკუთვნოდეს იმავე გვარს ლიტერატურული ნაწარმოებისას, რომელსაც ეკუთვნის გიორგი ერისთავის სატირული კომედიები „ ძუნწი “ , გინდ „ გაყრა “ და „ დავა “ . მაშასადამე, სულ სხვა გვარია ეპოპეია და სალირიკო ლექსი, სულ სხვა გვარია ლირიკული პოემა და დრამატული ნაწარმოები.
რომ არსებობს მთელი ციკლი განვითარებისა ამა თუ იმ გვარში, ამა თუ იმ პირობისა და გარემოების მიხედვით, ამას თვით ჩვენი სალირიკო პოეზია გვიმტკიცებს, რომელიც რომანტიზმით იწყება, გადადის რეალიზმზე და მერე ნეორომანტიზმისა და სიმბოლიზმის სამკვიდროდ გახდება.
სხვადასხვა პირობებში ერთი გვარი იცვლება მეორე გვარად. ამის მაგალითია საეკლესიო მჭერმეტყველების გარდაცვლა სალირიკო პოეზიად (ამის მაგალითები ბრიუნეტიერსა აქვს მოყვანილი თავისს საფრანგეთის XIX საუკუნის სალირიკო პოეზიის განვითარებაში. იხ. „ მოამბე “ , 1894 წ., 12 და 1895 წ., 1 და 2). ამასავე გვიმტკიცებს ეპოპეის შეცვლა რომანად. ეს