„უშამფურო“ ხელოვნება ანუ წინასიტყვაობის მაგიერ
„იცით რა არის შამფური? - ხანჯალი, რომელზეც მწვადს აცვამენ. იმისთვის, რომ აგურები ნაგებობად გადაიქცეს,( ლევ კულეშოვის მიერ ჩამოყალიბებული მონტაჟური კინოს კონცეფციის - „...აზრი გამოიხატება, შენდება კადრი-ნიშნებით, როგორც აგურებით“- პერიფრაზა.) საჭიროა ყველაზე ელემენტარული სიუჟეტური შამფური, რომელზეც ეს ყველაფერი აისხმება და ფორმას მიიღებს“( Т. Деревянко. Вернемся в 1965-й ... Искусство кино, 1990 №12, გვ. 60)
- ეს შენიშვნა სამხატვრო საბჭოზე კიევის ფრესკების განხილვისას გამოითქვა, თუმცა ფარაჯანოვს ყოველი მორიგი „უშამფურო“ ფილმის გადაღების შემდგომ მსგავს პრეტენზიებს უყენებდნენ. ფარაჯანოვი შენიშვნებს, რასაკვირველია, არ ითვალისწინებდა; რაღაცნაირად ახერხებდა (თუმცა ყოველთვის ვერა), დაერწმუნებინა, დაენახვებინა საბჭოს წევრებისთვის სიზმრისეული, პოეტური იერ-სახეებით სავსე სცენარი, რისთვისაც, ალბათ, მისთვის ჩვეულ დემაგოგიასა თუ არტისტიზმს არ იშურებდა. თანაც დაუფარავად აცხადებდა:
„ღმერთმა ქნას, ჩვენს სტუდიას( საუბარია ალექსანდრე დოვჟენკოს სახელობის კიევის კინოსტუდიაზე. ფარაჯანოვი დოვჟენკოს, როგორც პოეტური კინოს ერთ-ერთი პირველი და მნიშვნელოვანი ავტორის, ტრადიციების გაგრძელებაზე მიუთითებს.) ფორმალიზმში სდებდნენ ბრალს. ღმერთმა ქნას, სიმბოლოები გვქონდეს. როგორ შემიძლია კინოს ენაზე გადმოვცე, რა არის წვიმა? საწვიმრებით...“( Т. Деревянко. გვ. 61)
ასეთი სახოვანი იყო ფარაჯანოვის დამოკიდებულება ნებისმიერი მოვლენისადმი, რისგანაც ქმნიდა თავისუფალ სივრცეს, სადაც ყველაფერი ამბივალენტურია, ყველაფერი მოძრავი, სადაც ძალიან ადვილად იცვლება თეთრი შავით და პირიქით... მოკლედ, დასაშვებია ყველაფერი, როგორც ზღაპარში, რომლის თანაავტორობა რეჟისორთან ერთად მაყურებელსაც შეუძლია. საბჭოური კულტურისთვის, რომელიც „ოტტეპელის“ სიოს მიუხედავად ოფიციალურად კვლავ სოცრეალიზმის დირექტივებით იქმნებოდა, სრულიად მიუღებელი იყო ამგვარი არაკონტროლირებადი სივრცე. მისთვის გაცილებით უფრო გასაგები იყო დისიდენტური კულტურა, რომელსაც აკრძალავდა, თაროზე შემოდებდა, ნაწარმოებს ანტისაბჭოურად და ავტორს კი მტრად გამოაცხადებდა ან უკეთეს შემთხვევაში მიჭრიდა-მოჭრიდა, არასასურველ ეპიზოდებს მოაცილებდა და „გააუმტკივარებდა“... მაგრამ რა უნდა ექნა ფარაჯანოვისთვის, რომელიც არ ყოფილა დისიდენტი? მისი ფილმებისთვის, რომლის დაჭრა ისედაც „არეულ-დარეულ“ ტექსტებს საბოლოოდ გამოაცლიდა „შამფურს“? ანდა რა უნდა ამოეჭრა - ამაღლებული სიყვარულის თუ სამშობლოსთვის შეწირული გმირის ისტორია? სოცრეალიზმის მიხედვით ყველაფერი ძალზე კონკრეტული, მკაფიო და გასაგები უნდა ყოფილიყო - ვიღაც კარგი და მისაბაძი, რომელიც ჩვენ ბედნიერ მომავალს აშენებს და ვიღაც ამ ყველაფერს ხელს უშლის. ფარაჯანოვთან კი „მივიწყებულ წინაპართა აჩრდილები“ წარმოსახვით სამყაროში დაგვატარებენ და მითოლოგიურ სახეებსა თუ ისტორიებს აცოცხლებენ - ამ შემთხვევაში მხოლოდ იმაში შეიძლება შეედავო ავტორს, რომ თანამედროვეობას მოწყდა, რეალობას არ ასახავს და დეკადენტურია.
რა თქმა უნდა, „წარსულში ემიგრაცია“ - თანაც პრეისტორიულ წარსულში - არსებული რეალობისადმი პროტესტი იყო, რომელსაც ხაზგასმულად ფერადოვანი, მშვენიერი, ამაღლებული სამყაროს შექმნით ისევე ემიჯნებოდა ფარაჯანოვი თავის ფილმებში, როგორც ცხოვრებაში. ის რამდენიმე ათწლეულით ადრე რომ დაბადებულიყო, ფორმალიზმის ბრალდებით ყოველგვარი გასამართლების გარეშე მოიშორებდნენ და უამრავ რეპრესირებულთა რიცხვს შეავსებდა. ფორმალიზმი ხელოვანისთვის 60-70-იან წლებშიც „მძიმე ცოდვად“ რჩებოდა და რეპრესიებიც, მართალია სახეცვლილად, შედარებით რბილად, მაგრამ მაინც კვლავ ტარდებოდა.
მივიწყებულ წინაპართა აჩრდილების საერთაშორისო წარმატების შემდეგ კიევის ფრესკებზე დაწყებული მუშაობა შეუწყვიტეს. ის, რომ ფარაჯანოვი არასასურველი რეჟისორი, მისი ფილმები კი მიუღებელი იყო, უკვე ძალზე აშკარად გამოჩნდა საიათ-ნოვას მიმართ გატარებულ „სანქციებში“: მას დაბალი კატეგორია მიანიჭეს, რაც იმას ნიშნავდა, რომ მხოლოდ პროვინციულ თუ მეორეხარისხოვან კინოთეატრებში იქნებოდა ნაჩვენები, საერთაშორისო ფესტივალებზე გატანა, რასაკვირველია, შეუძლებელი იყო. მაგრამ ფარაჯანოვის „ნორმაში მოქცევა“ იმდენად რთული იყო, რომ მხოლოდ შემოქმედებაზე ზეწოლა საკმარისი არ აღმოჩნდა. ის ორჯერ დააპატიმრეს სპეკულაციასა და ჰოლოსექსუალობის ბრალდებით. პირველად (დაიჭირეს 1974წ. ფილმზე საოცრება ოდენსში გადაღების დროს) მკაცრი რეჟიმის ხუთწლიანი სასჯელი მიუსაჯეს, რომელიც შეუმსუბუქეს დასავლური საზოგადოების აქტიური ჩარევით( გათავისუფლების მოთხოვნის ხელმომწერთა სია მეტად მრაფალფეროვანი და სოლიდური იყო: ჟან-ლუკ გოდარი, ფრანსუა ტრუფო, ლუის ბუნუელი, ფედერიკო ფელინი, მიქელანჯელო ანტონიონი, ანდრეი ტარკოვსკი, ფრანსუაზა საგანი, ივ სენ ლორანი და სხვები.) განსაკუთრებით საფრანგეთის კომპარტიისა და მისი წევრის, პოეტ ლუი არაგონის დიდი ძალისხმევით, რომელმაც უშუალოდ ლეონიდ ბრეჟნევს გაუგზავნა წერილი და საბოლოოდ სამი წლის შემდეგ გამოუშვეს. თუმცა მალე კვლავ დაიჭირეს, მაგრამ ამჯერად რამდენიმეთვიანი პატიმრობის შემდეგ გაათავისუფლეს. სამაგიეროდ, ფარაჯანოვს გადაღების უფლებას აღარ აძლევდნენ; მხოლოდ 1983 წლიდან იწყებს მუშაობას კინოსტუდია ქართულ-ფილმში და მალევე იღებს ფილმს ლეგენდა სურამის ციხეზე ანუ თითქმის ათი წლის განმავლობაში ის მოწყვეტილი იყო თავისი საქმიანობას. აკი, მის მიერ დაწერილ შეწყალების წერილში, დანაშაულის მონანიებასთან ერთად, ესეც არის გათვალისწინებული:
... განსასჯელი ფარაჯანოვი ს. ი.-გან
122 - I და II სტატია და 211. 5 წლით თავისუფლების აღკვეთა. მკაცრი რეჟიმი...
შეწყალების თხოვნა
17 დეკემბერი 1974წ. - ჩემი მკაცრი
ჩუქება
