თავი პირველი. იდეების როლი ცივილიზაციათა განვითარებაში ხელმძღვანელი იდეების რაოდენობა ცივილიზაციაში ყოველთვის დიდია. - მათი წარმოქმნისა და გაქრობის უკიდურესი აუჩქარებლობა. - იდეები ქცევაზე მხოლოდ მას შემდეგ ახდენენ გავლენას, რაც გრძნობებად გარდაიქმნებიან. - ასეთ დროს ისინი ხასიათის ჩამოყალიბებაში იღებენ მონაწილეობას. - იდეათა განვითარების აუჩქარებლობის წყალობით, ცივილიზაციები გარკვეულ მდგრადობას ინარჩუნებენ. - როგორ მკვიდრდება იდეები. - მსჯელობის ზემოქმედება მასებზე სრულიად მწირია. - მტკიცებისა და პრესტიჟის გავლენა. - ურყევთა და მოციქულთა როლი. - შერყვნა, რომელსაც იდეები განიცდიან მასებში დაშვებისას. - საყოველთაოდ მიღებული იდეა სწრაფად მოქმედებს ცივილიზაციის ყველა ელემენტზე. - იდეათა ერთობის წყალობით ყოველი საუკუნის ადამიანებს საშუალო ცნებათა გარკვეული მარაგი გააჩნიათ, რომელიც მათ მსგავებას იწვევს აზრებსა და საქმეებში. - ჩვეულებისა და საზოგადოებრივი აზრის უღელი. - ის მხოლოდ ისტორიის კრიტიკულ ეპოქებში მცირდება, როდესაც ძველმა იდეებმა უკვე დაკარგეს გავლენა, ხოლო ახლებით ჯერ კიდევ არ ჩანაცვლებულან. ასეთი კრიტიკული ეპოქა - ერთადერთია, როდესაც შეხედულებებთან შედავება ჯერ კიდევ შეწყნარებულია. - დოგმატების შენარჩუნება მხოლოდ კრიტიკის არარსებობის პირობებში ხდება. - ერებს არ შეუძლიათ საკუთარი იდეებისა და დოგმატების შეცვლა, თუ მყისვე არ იქნებიან იძულებულნი, შეცვალონ თავისი ცივილიზაცია.
ვუჩვენეთ რა, რომ ერების ფსიქოლოგიური თვისებები დიდი მდგრადობით ხასიათდებიან და რომ მათგან გამომდინარეობს ერების ისტორია, ჩვენ დავამატეთ, რომ ფსიქოლოგიურ ელემენტებს, ანატომიურთა მსგავსად, შეეძლოთ საბოლოოდ გარდაქმნილიყვნენ თანდათანობითი მემკვიდრეობითი დაგროვებებით. უმეტესწილად, ასეთ ცვლილებებზეა დამოკიდებული ცივილიზაციის განვითარება.
ფაქტორები, რომლებსაც ფსიქოლოგიური ცვლილებების გამოწვევა შეუძლიათ, ერთობ მრავალფეროვანია. მათ რიცხვს მიეკუთვნება: მოთხოვნილებები, ბრძოლა არსებობისთვის, გარკვეული გარემოს მოქმედება, ცოდნისა და მრეწველობის წარმატებები, აღზრდა, აღმსარებლობა და სხვა. მათ შესწავლას მე მთელი ტომი მივუძღვენი და ამიტომ ამ საგნის შესახებ მეტი დეტალურობით აღარ ვისაუბრებ და დავუბრუნდები მას მხოლოდ იმის საჩვენებლად, თუ როგორ მოქმედებს მათი მექანიზმი, რასაც მიეძღვნება კიდეც წინამდებარე და შემდეგი გვერდები.
სამყაროს დასაწყისიდან ერთმანეთის მომდევნო განსხვავებული ცივილიზაციების შესწავლა გვიჩვენებს, რომ ხელმძღვანელი როლი მათ განვითარებაში ყოველთვის ძირითად იდეათა უმნიშვნელო რაოდენობას ეკავა. ერების ისტორიის იდეათა ისტორიაზე დაყვანა რომ შეგვეძლოს, ის არასოდეს იქნებოდა მეტისმეტად ხანგრძლივი. როდესაც რომელიმე ცივილიზაციამ ერთი ან ორი საუკუნის განმავლობაში ძირითადი იდეების შექმნა მოასწრო ხელოვნების, მეცნიერების, ლიტერატურისა და ფილოსოფიის სფეროებში, ის შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც გამორჩეულად ბრწყინვალე.
ჩვენთვის უკვე ცნობილია, რომ რომელიმე ცივილიზაციის გზა ძირითადად მისი ხასიათიდან გამომდინარეობს ანუ იმ ერის მემკვიდრეობითი გრძნობებიდან, რომელშიც ეს ცივილიზაცია გამოვლინდა. ჩვენ ასევე ვიხილეთ, რომ ეს მემკვიდრეობითი გრძნობები დიდი სიმტკიცით ხასიათდებიან, მაგრამ ასევე, რომ განსხვავებულ ფაქტორთა ზემოქმედებით ისინი, საბოლოოდ, შესაძლოა შეიცვალოს. ამ ფაქტორთა რიგში იდეები უკანასკნელ ადგილზე უნდა განვათავსოთ.
მაგრამ ერის სულზე იდეებს ჭეშმარიტი ზემოქმედება მხოლოდ ისეთ დროს შეუძლიათ, როდესაც ისინი, უკიდურესად დინჯი გამომუშავების შემდეგ, აზრის მოძრავი სფეროებიდან გრძნობათა იმ მდგრად და არაცნობიერ სფეროში დაეშვებიან, სადაც ჩვენი ქცევის მოტივების გამომუშავება ხდება. ასეთ დროს ისინი გარკვეული გზით ხასიათის ნაწილს ქმნიან და ქცევის გავლენის მოხდენა ძალუძთ. როდესაც იდეები ასეთ დინჯ დამუშავებას დაექვემდებარებიან, მათი ძალა ერთობ მნიშვნელოვანი ხდება, რადგან გონებას აღარ აქვს ძალაუფლება მათზე.
დარწმუნებული ადამიანი, რომელზეც რაიმე იდეა ბატონობს, რელიგიური ან სხვა, მიუდგომელია მსჯელობისთვის, რაოდენ საფუძვლიანიც არ უნდა იყოს ის. ყველაფერი, რისი ცდაც მას ძალუძს, ესაა ხელოვნური აზროვნებითი ილეთების საშუალებით და ხშირად ერთობ ღრმა დამახინჯების გზით მისი უარმყოფელი აზრის შემოტანა მასზე გაბატონებულ იდეათა წრეში.
თუ იდეებს მხოლოდ მას შემდეგ ძალუძთ გავლენა, რაც ცნობიერი სფეროებიდან აუჩქარებლად დაეშვებიან არაცნობიერ სფეროში, რთული არ არის იმის გაგება, თუ როგორი დაბალი ტემპით უნდა იცვლებოდნენ ისინი, ასევე, რატომ არის ცივილიზაციის ხელმძღვანელი იდეები ესოდენ მცირერიცხოვანი და ესოდენ დიდ დროს მოითხოვენ თავისი განვითარებისთვის. ეს ჩვენს სიხარულს უნდა იწვევდეს, რადგან, საპირისპირო შემთხვევაში, ცივილიზაციებს რაიმე სიმტკიცე არ ექნებოდათ. ასევე, ბედნიერებაა ის, რომ ახალ იდეებს შესწევთ ძალა, საბოლოოდ აიძულონ საკუთარი თავის მიღება, რადგან, ძველი იდეები რომ უძრავნი ყოფილიყვნენ, ცივილიზაციები ვერანაირ პროგრესს განიცდიდნენ. ჩვენს ფსიქიკურ ცვლილებათა სიდინჯის მიზეზით ადამიანთა მრავალი თაობაა საჭირო, რათა ახალმა იდეებმა იზეიმონ, და კიდევ მრავალი თაობა, რათა ისინი გაქრნენ. ყველაზე ცივილიზებული ერები ისინია, რომელთა ხელმძღვანელმა იდეებმა ცვლილებიდან და მდგრადობიდან თანაბარი დაშორება შეინარჩუნეს. ისტორია მოფენილია მათი ნაშთებით, ვინც ამ წონასწორობის შენარჩუნება ვერ შეძლო.
ამგვარად, იოლია იმის გაგება, რომ ერების ისტორიის შესწავლისას ყველაზე მეტად არა იდეების სიმდიდრე და სიახლე გვაოცებს, არამედ, პირიქით, უკიდურესი სიღატაკე იდეებისა, მათი ცვლილების
ჩუქება
