1.1. ვინც მიცნობს, კარგად იცის, რომ წერა-კითხვა დიდად არ მეპიტნავება. ბავშვობაში ჟიულ ვერნისა და ნიკ კარტერის გარდა, წავიკითხე „თუთიყუშის წიგნი“, „ათას ერთი ღამის“ ზღაპრები და რამდენიმე ისტორიული წიგნი. სწორედ მათზე ვიტეხდი ენას სპარსულ თუ არაბულ სიტყვებზე. მოგვიანებით, ჩვენი ინსტიტუტის დაარსებამდე, მოცალეობის ჟამს, სახლში თვალი გადავავლე ჩემი შვილების სასკოლო წიგნებს, გადავიკითხე ფელეტონის ჟანრის რომანები და სტატიები, ხოლო ედირნექაფისა და შეჰზადებაშის ყავახანებში უქმად ჯდომისას გაზეთების კითხვაში ვკლავდი დროს. სასამართლო მედიცინის ინსტიტუტში ყოფნისას ამას დაემატა დოქტორ რამიზის ფსიქოანალიტიკური კვლევები. ის ჩემი მკურნალი ექიმი იყო, რომელიც მომავალში კეთილისმყოფლად მომევლინა. თავი რომ წარმომეჩინა იმ ინტერესის ღირსად, რასაც ესოდენ ამაღლებულ საკითხებში გაწაფული მეცნიერი ჩემ მიმართ იჩენდა, მისი ყველა წიგნი და სტატია გულმოდგინედ გადავიკითხე, თუმცა ვერც ლიტერატურული და ვერც სულიერი თვალსაზრისით ვერაფერი შევიძინე. ერთადერთი სარგებელი ის იყო, რომ დოქტორ რამიზთან ხანგრძლივი საუბრების დროს (ყოველთვის ის ლაპარაკობდა, მე კი ვუსმენდი), შემეძლო ჩემი უცოდინრობა როგორმე დამეფარა. ბავშვობაში ნასწავლს ადამიანი ძნელად ივიწყებს. მამა, სასკოლო წიგნების გარდა, სხვა რამის წაკითხვას გვიკრძალავდა. სწორედ ამ ცენზურისა თუ რაციონალიზმის შედეგი იყო, რომ მოგვიანებით ყველანაირ კითხვას თავს ვარიდებდი.
ყველაფერ ამის მიუხედავად, ცხოვრებაში მეც მომიხდა ერთი პატარა ნაშრომის დაწერა. ამის მიზეზი არ იყო ჩემთვის ყოველთვის უცხო, რაღაც ეგოცენტრული მისწრაფება; თუნდაც ის, რომ ხალხის აღტაცება გამომეწვია: „შეხედეთ, ჩვენმა ჰაირი ირდალმა წიგნი დაწერა!“ წიგნის დაწერა არც დაუძლეველმა შინაგანმა სურვილმა მაიძულა. ნაშრომი გამოიცა ჩვენი ინსტიტუტის მიერ, რომელიც ამასობაში დაიხურა და, ჰალით აიარჩის დროული ჩარევის შედეგად, თანდათან ლიკვიდაციის სტადიაში გადავიდა. აქ აუცილებლად უნდა აღვნიშნო: სწორედ ჰალით აიარჩის, ჩვენი ინსტიტუტის დამაარსებელს, ჩემს კეთილ მეგობარს უნდა ვუმადლოდე, რომ ნამდვილი არარაობა პიროვნებად მაქცია; რომ გამიჩნდა წიგნის დაწერის სურვილი, რომელშიც აღწერილია მესაათეთა წინამორბედ შეიხ აჰმედ ზამანის ცხოვრება. ჩემს ცხოვრებაში ყველაფერ კარგს, მშვენიერსა და სასარგებლოს ვუმადლი მხოლოდ ამ დიდ ადამიანს, რომელიც სამი კვირის წინ ავტოავარიამ იმსხვერპლა. მუშაობა მიწევდა მესაათე მუვაქიდ ნურისთან, რომელმაც უამრავი ცნობა მომაწოდა ეფენდიზე. მესაათეებზე ჩემ მიერ გაკეთებულ კომენტარებზე დაყრდნობით, ჰალით აიარჩიმ მოულოდნელად შეიხ აჰმედ ზამანის პიროვნება აღმოაჩინა (ამ აღმოჩენის მნიშვნელობა ინსტიტუტის დაარსების ტოლფასი გახლდათ) და დაადგინა, რომ ის სულთან მეჰმედ VI-ის თანამედროვე იყო.
ეს ორი გარემოება მოგვიანებით არაერთი ზეიმის წინაპირობად იქცა. ის, რომ ჩემი წიგნი მრავალ ენაზე ითარგმნა და, როგორც ქვეყნის შიგნით, ისე მის საზღვრებს გარეთ სერიოზული განსჯის საგანი გახდა, მხოლოდ იმაზე მიანიშნებს, რომ ჩემს გარდაცვლილ მეგობარს, ჰალით აიარჩის, არც შეიხ აჰმედ ზამანის ცხოვრების წლები შეშლია და არც ის, რომ ასეთი მეცნიერი ნამდვილად არსებობდა. წიგნის დაწერის იდეა მე არ მეკუთვნის, თუმცა ის მაინც ჩემი სახელით გამოიცა, თვრამეტ ენაზე ითარგმნა და უამრავი რეცენზიაც დაიწერა. ჩემი ცხოვრების გვირგვინად მიმაჩნია ის ფაქტი, რომ ისეთ დიდ მეცნიერს, როგორიც ვან ჰუმბერტია, შორი გზის გამოვლა არ დაეზარა, პირადად გამეცნო და შეიხ აჰმედ ზამანის საფლავი მოინახულა.
ეს ვიზიტი გარკვეულ პრობლემებთან იყო დაკავშირებული. უცხოელ მეცნიერთან ასეთ საჩოთირო თემაზე საუბარი (თუნდაც თარჯიმნის მეშვეობით) და იმ ადამიანის საფლავის პოვნა, ვისაც არასდროს უცხოვრია, გაცილებით ძნელია, ვიდრე ზოგიერთს წარმოუდგენია. პირველი პრობლემის მოგვარებაში დამეხმარა ის, რაც ჟურნალ-გაზეთებში სიამოვნებით მოიხსენიება, როგორც „ჩვენი უშუალო ქცევა, ჩვენთვის ჩვეული ემოციური მოურიდებლობა.“ მეორე პრობლემის მოგვარება კი იმან გამიადვილა, რომ ჩვენს წინაპრებს ხშირად მეტსახელები ჰქონდათ.
ედირნექაფის, ეიუფისა და ყარაღა აჰმედის დიდ სასაფლაოებზე ხანგრძლივი სიარულის დროს სულ ვფიქრობდი, რომ საბოლოოდ მაინც მივაგნებდით შეიხ აჰმედ ზამანის საფლავს. ასეც მოხდა.
გარდაცვლილის მცირეოდენი შელამაზება გულთან ახლოს არ მიმიტანია, რადგან ამით მისი საფლავიც მოწესრიგდა და მისმა სახელმაც საკადრისად გაიჟღერა. დიდებას ადამიანის დასამარებაც შეუძლია და დალოცვაც. საფლავის ფოტოები ჰოლანდიიდან მთელი მსოფლიოს გაზეთებს მოედო. ჩემი ფოტოც გამოაქვეყნეს – ერთი ხელი საფლავის ქვაზე მედო, მეორეში ქუდი და პალტო მეჭირა.
ამ ამბის გახსენებისას მხოლოდ ერთი რამ მტკენს გულს: ის, რომ ვან ჰუმბერტს, რომელმაც ჩემი წიგნი ქებით აავსო, მთელ მსოფლიოში სახელი გამითქვა და რამდენიმე დღე ჩემ გვერდით გაატარა, ნება არ დავრთე, საფლავის ქვაზე მიყრდნობილს გადაეღო ფოტო. რამდენჯერაც ეს მთხოვა, იმდენჯერ ვუპასუხე: „თქვენ ქრისტიანი ხართ. ეს კი მიცვალებულს სიმშვიდეს დაურღვევს!“ მხოლოდ ჩემგან მარჯვნივ დადგომის უფლება მივეცი. დიახ, ჩემს საქციელსაც აქვს გამართლება: ეს ბედოვლათი რამდენიმე თვე არ მასვენებდა. ასე რომ,
ჩუქება
