საყოველთაო ისტორიის იდეა კოსმოპოლიტური განზრახვით რა კონცეფციასაც არ უნდა ვიზიარებდეთ მეტაფიზიკური თვალსაზრისით ნების თავისუფლებასთან მიმართებით, ცხადია, რომ მისი გამოვლინებები, რაც ადამიანთა ქმედებებს წარმოადგენს, მსგავსად ყველა სხვა ბუნებრივი მოვლენისა, უნივერსალური კანონებით განისაზღვრება. რაოდენ ბუნდოვანიც არ უნდა იყოს მათი გამომწვევი მიზეზები, ისტორია, რომელიც ამ მოვლენათა აღწერით არის დაკავებული, საშუალებას გვაძლევს ვიფიქროთ, რომ თუ ჩვენ ადამიანური ნების თავისუფლების თამაშს მივაპყრობთ ყურადღებას მთლიანობაში, შესაძლოა მასში რეგულარული მოძრაობა შევნიშნოთ, ხოლო ის, რაც ქაოტური და რთულია ცალკეულ ინდივიდში, კაცობრიობის თვალსაზრისით მთლიანობაში შესაძლოა განხილულ იქნეს, როგორც მდგრადი და პროგრესული, თუმცაღა მდოვრე ევოლუცია მისი პირველსაწყისი უნარისა. ვინაიდან ადამიანის თავისუფალ ნებას ცხადი გავლენა აქვს ქორწინებაზე, შობადობასა და სიკვდილიანობაზე, ისე ჩანს, ისინი თითქოს არანაირ კანონებს არ ემორჩილებიან, რომელთა მიხედვით მათი რაოდენობის გამოთვლა წინასწარ იქნებოდა შესაძლებელი. მიუხედავად ამისა, წამყვანი ქვეყნების ყოველწლიური ანგარიშები ადასტურებენ, რომ მათ ხდომილებას ადგილი აქვს ისეთივე სტაბილური კანონების შესაბამისად, როგორიცაა ცვალებადი ამინდის კანონები, რომელთა წინასწარ განსაზღვრა ჩვენ ასევე არ ძალგვიძს, მაგრამ რომლებიც უმეტესწილად უწყობენ ხელს მცენარეთა ზრდას და ინარჩუნებენ მდინარეთა დინებას და სხვა ბუნებრივ მოვლენებს უწყვეტი ერთგვაროვანი მიმართულებით. ცალკეული ადამიანები და მთელი ხალხებიც კი მცირედს ფიქრობენ ამის შესახებ. ყოველი ადამიანი თავისი მიდრეკილების შესაბამისად მისდევს თავის მიზანს, ხშირად სხვების საპირისპიროდ; და მაინც, ცალკეული ინდივიდი და მთელი ხალხი, თითქოს რაიმე გზის მაჩვენებელ შუქურას მიყვებოდეს, მიემართება ბუნებრივი, მაგრამ თითოეული მათგანისათვის უცნობი მიზნისკენ; ყველა მის მიღწევას უწყობს ხელს, თუმცა კი დიდ მნიშვნელობას არ მიანიჭებდნენ მას, ის რომ მათთვის ცნობილი გამხდარიყო.
ვინაიდან ადამიანები თავის ძალისხმევას მთლიანობაში არა მხოლოდ ინსტინქტურად მიმართავენ, ცხოველთა მსგავსად, და არც სამყაროს რაციონალური მოქალაქეების მსგავსად - წინასწარ შეთანხმებული გეგმის მიხედვით, შეუძლებელია არსებობდეს ადამიანის ისტორია, ჩაფიქრებული რაიმე გეგმის შესაბამისად, რაც შესაძლებელია ფუტკრების ან თახვების შემთხვევაში. შეუძლებელია ერთგვარი აღშფოთების დაძლევა, როდესაც ადამიანის ქმედებებს აკვირდები უზარმაზარ სამყაროულ სცენაზე და აღმოაჩენ, რომ გარდა სიბრძნისა, რომელსაც ამა თუ იმ ადგილას შეხვდები ადამიანის ქმედებებში, მთლიანობაში ყველაფერი უგნურების, ბავშვური პატივმოყვარეობისა და თვით ბავშვური მტრობისა და ნგრევისკენ სწრაფვის ძაფით არის მოქსოვილი. საბოლოოდ ადამიანმა არ იცის, რა იფიქროს კაცობრიობის შესახებ, რომელიც ესოდენ პატივმოყვარეა თავის ძღვენში. რამდენადაც ფილოსოფოსისთვის შეუძლებელია, რაიმე [ცნობიერი] ინდივიდუალური მიზნის ვარაუდი ადამიანთა დიად დრამაში, მისთვის სხვა საშუალება არ არსებობს, გარდა მცდელობისა, ბუნებრივი მიზანი დაინახოს ადამიანურ მოვლენათა ამ იდიოტურ მსვლელობაში. ამ მიზნის შესაბამისად შესაძლოა გვქონდეს ისტორია განსაზღვრული ბუნებრივი გეგმით ქმნილებებისთვის, რომელთაც საკუთარი გეგმა არ გააჩნიათ.
ჩვენი სურვილია დავინახოთ, შევძლებთ თუ არა ასეთი ისტორიის ამოცანის გასაღების პოვნას; ბუნებას ვუთმობთ შექმნას ადამიანისა, რომელიც მას დაწერდა. ასე შექმნა ბუნებამ კეპლერი, ვინც მოულოდნელი სახით დაუმორჩილა პლანეტათა ექსცენტრული გზები განსაზღვრულ კანონებს; და მანვე შექმნა ნიუტონი, რომელმაც ეს კანონები უნივერსალური ბუნებრივი მიზეზით ახსნა.
პირველი თეზისი
ქმნილების ყველა ბუნებრივი უნარის დანიშნულებაა სრული და მიზანშეწონილი განვითარება.
ამას ადასტურებს ყველა ცხოველის გარეგნულ ფორმებსა და შინაგან სტრუქტურაზე დაკვირვება. უსარგებლო ორგანო, მოწყობილობა, რომელიც ვერ აღწევს მიზანს, ეწინააღმდეგება ბუნების ტელეოლოგიურ თეორიას. თუ ჩვენ უარს ვიტყვით ამ ფუნდამენტურ პრინციპზე, ჩვენ უკვე გვექნება ბუნების არა კანონზომიერი, არამედ უმიზნო მსვლელობა, ხოლო გონების წარმმართველი შუქის ადგილს ბრმა შემთხვევითობა დაიკავებს.
მეორე თეზისი
ადამიანში, როგორც დედამიწის ერთადერთ გონიერ არსებაში, ეს ბუნებრივი უნარები, რომლებიც მისი გონების გამოყენებისკენ არის მიმართული, სრულად მხოლოდ გვარში ვითარდება და არა ცალკეულ ინდივიდში.
არსების გონება არის უნარი მთელი თავისი ძალის გამოყენების წესებისა და მიზნების გაფართოვებისა ბუნებრივ ინსტინქტს მიღმა; ის არანაირ შეზღუდვას არ ცნობს თავისი პროექტებისთვის. გონება თავისთავად არ მუშაობს ინსტინქტურად, არამედ მოითხოვს ცდას, პრაქტიკასა და ინსტრუქციებს, რათა თანდათანობით განიცადოს პროგრესი გაგების ერთი უნარიდან მეორისკენ. შესაბამისად, ცალკეულმა ადამიანმა უზომოდ ბევრი უნდა იცოცხლოს, რათა თავისი ბუნებრივი უნარების სრულად გამოყენება ისწავლოს. რადგან ბუნებამ მხოლოდ მოკლე შუალედი უბოძა სიცოცხლისთვის, მას ალბათ თაობათა თვალშეუდგამი რიგი სჭირდება, რომელთაგან თითოეული მემკვიდრეს გადასცემს თავის ცოდნას, რათა საბოლოოდ განათლებულობის მარცვალი განვითარების ისეთ საფეხურზე ავიდეს ადამიანის გვარში, რომელიც სრულ შესაბამისობაში იქნება ბუნების მიზანთან. დროის ეს წერტილი, სულ ცოტა, აზრის სახით, უნდა იყოს ადამიანის ძალისხმევის მიზანი, რადგან საწინააღმდეგო შემთხვევაში მისი ბუნებრივი უნარი უმეტესწილად ფუჭად და უმიზნოდ უნდა მიგვეჩნია. ეს გაანადგურებდა ყველა პრაქტიკულ პრინციპს, ხოლო ბუნება, რომლის სიბრძნე ფუნდამენტურ პრინციპად
ჩუქება
