- შესავალი
ბავშვის ფსიქიკური განვითარების შესახებ უდაოდ კარგად უწერიათ ძალიან ბევრ ავტორს მათ, შორის, ბატონ ირაკლი იმედაძესა და განსაკუთრებით, რევაზ ნათაძეს, რომლის მიერ დადგენილი ასაკობრივი პერიოდიზაცია საკმაოდ ზუსტია და მის მიხედვით ბავშვის ხასიათის ცვლილებაც ჭეშმარიტად არის აღწერილი, ამიტომ მათი წაკითხვა ფრიად სასარგებლო და ბევრის მომცემია, თუმცა ეს პერიოდიზაცია რომ კიდევ მეტად ზუსტი და უფრო ნათელი იყოს, მას იმ მხარიდან უნდა შევხედოთ, რომ ბავშვი ზრდის პროცესში გაივლის პ ე რ ი ო დ ი ზ ა ც ი ი ს ი მ დ ე ნ ე ტ ა პ ს, რამდენი ს ა ფ ე ხ უ რ ი ც ა ქ ვ ს ა ზ რ ო ვ ნ ე ბ ა ს და ყოველი ეტაპის დასრულების შემდეგ ბავშვი ნაკლებად ემორჩილება უფროსებს და ავლენს სიჯიუტეს, რითაც ის გვამცნობს, რომ, წარმატებით გაიარა კიდევ ერთი საფეხური და იგი აზროვნების ახალ საფეხურზე გადავიდა.
„ბავშვობის პერიოდიზაციას სხვადასხვა თვალსაზრისით ახდენენ, ამიტომ არსებობს სხავადასხვა მეტ-ნაკლებად განსხვავებული პერიოდიზაცია. აქ ჩვენ ვჩერდებით იმ გავრცელებულ პერიოდიზაციაზე, რომელიც ჩვენი გაგებით ყველაზე უფრო მისაღებია ბავშვის მთლიანი განვითარების თვალსაზრისით. ამ პერიოდების თავისებურებათა გაცნობისას უნდა გვქონდეს მხედველობაში, რომ ზუსტი ასაკობრივი საზღვრის გავლება ამ პერიოდებს შორის შეუძლებელია: თითოეული პერიოდიდან მომდევნოში ბავშვი გადადის თანდათან და ამიტომ ძირითად პერიოდთა შორის იქმნება გარდამავალი ასაკობრივი „ზონა“, ამას გარდა განვითარების ტემპის მხრივ ბავშთა შორის დიდი ინდივიდუალური სხვაობები არსებობს.“ (რევაზ ნათაძე „ფსიქოლოპგიის მოკლე კიურსი“ გვ. 292).
მგავსად ბავშვისა, თავის „გაადამიანობის გზაზე“ ადამიანმაც გაიარა იმდენივე პერიოდი, რამდენი საფეხურიც აქვს აზროვნებას და სტენლი ჰოლი (1846-1924 წ.წ.) სავსებით მართალი იყო:
„კვლევის შედეგად ჰოლი გარკვეულ თეორიულ განზოგადოებამდე მივიდა, რომელიც ბავშვის განვითარების კანონზომიერებას ეხებოდა. იგი ე. წ, რეკაპიტულაციის თეორიის (ლათინურად rekapilatio-გამეორება) სახით იყო ჩამოყალიბებული. ეს თეორია ეყრდნობოდა ე. ჰეკელის მიერ ფორმულირებულ ბიოგენეტიკურ კანონს. იგი ცხოველური ორგანიზმების ემბრიონალურ განვითარებაზე დაკვირვების შედეგია და ამტკიცებს, რომ ჩანასახი ემბრიოგენეზში იმეორებს იმ ძირითად სტადიებს, რომლებიც გაიარა ამ ბიოლოგიურმა გვარმა თავის ფილოგენეტურ განვითარებაში. ჰეკელის ფორმულა ასეთია: ონტოგენეზი არის ფილოგენეზის შეკვეცილი და სწრაფი გამეორება. გაავრცელა რა ეს კანონი ადამიანის ფსიქიკაზე, ჰოლი ამტკიცებდა, რომ ბავშვის განვითარების პროცესი იმეორებს იმ ძირითად სტადიებს, რომლებიც გაიარა კაცობრიობამ თავის კულტურულ-ისტორიულ განვითარების პროცესში. აქედან გამომდინარე, განვითარების ეტაპების თანმიმდევრობა და რაგვარობა თანდაყოლილად არის მოცემული და ბავშვი მათ აუცილებლად გაივლის.“ (ირაკლი იმედაძე „ფსიქოლოგიის ისტორია“ გვ. 320).
- აზროვნების ეტაპები
აზროვნებას სულ რვა საფეხური ანუ ეტაპი აქვს, განვიხილოთ თითოეული მათგანი ცალ-ცალკე:
აზროვნების პირველი საფეხური - განყენება
სტატისტიკური ასოციაცია - ცოცხალი განჭვრეტა („ფოტოგადაღება“) - გარემოს აღქმა მხედველობის ორგანოების საშუალებით, ანუ საგნის მთლიანად ამოცნობა მისი რაიმე ნაწილის, ან რაიმე ნიშნის მიხედვით. ეს კი მაშინაა შესაძლებელი, თუ ცხო-ველის ფსიქიკაში წინასწარ არის „შენახული“ ამ საგნის ზოგადი სახე, ანუ ხატი. ე. ი. ასეთ ცხოველებს უნდა ჰქონდეთ საკმაოდ დიდი სახსოვარი, ანუ დაჭმუჭნული ჰემისფრროები, ესენია: ფრინველები და შინაური ცხოველები და რა თქმა უნდა, მაიმუნები და ადამიანები.
განყენების ეტაპზეაა ჩვილის (1,5 თვიდან მე-6 თვემდე) აზროვნებაც.
აზროვნების მეორე საფეხური - განზოგადება
დინამიკური ასოციაცია - გარემოს აღქმა დინამიკაში (მოძრაობაში), („კინოგადაღება“) - სახეებით აზროვნების საწყისი ეტაპი, ერთხელ, ან რამოდენიმეჯერ წარმატებულად შესრულებული ქცევის განმეორება, მაგალითად, შიმპანზეს მიერ ჯოხით ბანანის ჩამოღება, ან მის მისაწვდომად ყუთების ერთმანეთზე შემოდგმა, ეს ნამდვილად არის იმის განზოგადოება, რომ ასეთი ქცევა მან ერთხელ მაინც წარმატებით უკვე შეასრულა.
ცხოველთა სამყაროდან აზროვნების ამ ეტაპს შეესაბმებიან ადამიანის მსგავსი მაიმუნები, განსაკუთრებით, პითეკები (თავის ტვინის მოცულობა 600 კუბური სანტიმეტრი).
ხოლო ბავშვობის ასაკიდან შეესაბამება „აბარგულა“ (5 თვიდან 1 წლამდე), რომელიც საკუთარი სხეულის მართვას სწავლობს).
აზროვნების მესამე საფეხური - ინტუიცია
ინტუიცია (ლათ. დაჟინებით შიგ ცქერა) - გულის კარნახი, გუმანი, ყნოსვა, ქვეცნობიერი, ძალიან ძველის, უკვე მივიწყებულის, ან არაცნობიერი განზრახვის გარეშე აღქმულის ასევე არაცნობიერად გახსენება. ინტუიცია ნიშნავს, განსაზღვრო მომავალი, ანუ გათვლებისა და მსჯელობის გარეშე იგრძნო, რა მოხდება მომავალში, არასტანდარტულ სიტუაციაში მომენტის სწორი შეფასება და ზუსტად მის შესაბამისად მოქცევა წინასწარი სერიალებისა და გათვლების გარეშე - საკუთარ ძალებში დარწმუნება.
ინტუიცია გარკვეული ნიჭია, თავის უმაღლეს საფეხურზე იგი გვევლინება, როგორც მუზა, ხოლო დაბალ საფეხურზე - როგორც ცხოველის ე.წ. გონიერი ქცევა ანუ ინსაიტი.
„ცხოვეთა სამყაროში გვხვედება ქცევის უფრო მაღალი ფორმა - გონიერი ქცევა, რომლისთვისაც დამახიასეთებელია ახალ სიტუაციასთან სწრაფად შეგუება და ახალი ამოცანის უცბად გადაწყვეტის უნარი, მოქმედებათა მრავალჯერადი გამეორების გარეშე (ე. წ. ინსაიტი)...“ (ირაკლი იმედაძე „ფსიქოლოგიის საფუძვლები“ გვ. 64).
შეესაბამება პრეზინჯანთროპი, ანუ „ჰომო ჰაბილისი“ (მარჯვე ადამიანი, თავის ტვინის მოცულობა 600-დან 900 კუბურ სანტიმეტრამდე), რომელსც თითქმის ყველაფერი მაიმუნური აქვს, გარდა ინტუიციისა.
ბავშვობის ასაკიდან შეესაბამება ბალღი (1 წლიდან მე-4 წლამდე, ანუ 1-2-3 წ. წ,).
აზროვნების მეოთხე საფეხური - ანალიზი
ანალიზი - მთელის დაშლა ნაწილებად, მათ შორის მთავარის ამორჩევა, ანუ დასკვნის გაკეთება - საკუთარი ქმედების შედეგების შეცნობა - ნებისყოფის ჩამოყალიბება.
შეესაბამება პითეკანთროპი (მაიმუნ-ადამიანი, თავის ტვინის მოცულობა 900-დან 1100 კუბურ სანტიმეტრამდე, შეუძლია ცეცხლის მოვლა-პატრონობა, სახეებით აზროვნება და სასიგნალო სიტყვებით ინფორმაციის გაცვლა)
ბავშვობის ასაკიდან შეესაბამება ყრმა (ვაჟები მე-4 წლიდან მე-8 წლამდე, ანუ 4-5-6-7 წ.წ. ხოლო გოგონები მე-4 წლიდან მე-7 წლამდე, ანუ 4-5-6 წ.წ.).
ამ პეროდის (ასაკის) ბავშვები, რომ უკვე ლაპარაკობენ, ხოლო პითეკანთროპები - არა, ეს იმიტომ ხდება, რომ ბავშვები ადამიანების გარემოცვაში იზრდებიან.
აზროვნების მეხუთე საფეხური - სინთეზი
სინთეზი - ნაწილებისაგან სხვადასხვა (აზრიანი) კომბინაციების შედგენა - ფანტაზია, აზროვნებით მოგზაურობა სივრცესა და დროში - გულუბრყვილო ცრურწმენა.
შეესაბამება ნეანდერტალელი ადანიანი (თავის ტვინის მოცულობა 1100-დან 1400 კუბურ სანტიმეტრამდე, შეუძლია ცეცხლის გაჩენა, მეტყველებს ნაწყვეტ-ნაწყვეტად).
ბავშვობის ასაკიდან შეესაბამება ყმაწვილი (ვაჟები 8 წლიდან მე-13 წლამდე, ანუ 8-9-10-11-12 წ.წ. ხოლო გოგონები 7 წლიდან მე-11 წლამდე, ანუ 7-8-9-10 წ.წ.).
აზროვნების მეექვსე საფეხური:
მიზეზ-შედეგობრივი და მიმართებითი კავშირების გათვითცნობიერება - გრამატიკული და მათემატიკური კანონების გააზრება.
ლოგიკური აზროვნების დასაწყისი, მეტყველების განვითარება.
შეესაბამება კრომანიონელი ადამიანი (თავის ტვინის მოცულობა 1400 კუბურ სანტიმეტრზე მეტი - მეტყველებაში მრავლობს ორმაგი მნიშვნელობის სიტყვები, გააჩნია რელიგია ცეცხთაყვანისმცემლობის დონეზე) და გვაროვნული წყობილება, რომლის ცხოვრების კანონია ტრადიციები.
ხოლო ბავშვობის აასაკიდან შეესაბამება თინეიჯერი (ვაჟები 13 წლიდან მე-15 წლამდე, ანუ 13-14 წელი, გოგონები 11 წლიდან მე-13 წლამდე, ანუ 11-12 წელი).
კაცობრიობის უმრავლესობისთვის აქ მთავრდება აზროვნების განვითარების ეტაპები და ადამიანი მთელი ცხოვრება რჩება თინეიჯერად.
აზროვნების მეშვიდე საფეხური - ლოგიკური აზროვნება
ლოგიკური აზროვნება - რა თქმა უნდა, ინდუქცია და რა თქმა უნდა, ახალი კანონზომიერებისა და კანონების აღმოჩენა - სამართალი - რელიგიური რწმენა.
შეესაბამება უძველესი ადამიანები, რომლებმაც შექმნეს სახელმწიფოები.
ხოლო ბავშვობის ასაკიდან - მოზარდი (ვაჟები 15-16 წლის, გოგონები 13-14 წლის). ამ პერიოდში ხდება ინდივიდის სქესობრივი მომწიფებაც, ამიტომაც ეს პერიოდი აღიქმება როგორც მძიმე ხანა, თუმცა სრულყოოფილ ლოგიკურ აზრობნებას ყველა ვერ აღწევს და შესაბამისად ყველა მოზარდი არ არის დაკავებული რწმენის ძიებით.
აზროვნების მერვე საფეხური - კრიტიკული აზროვნება
კრიტიკული აზროვნება - ანუ აქსიომატიკაზე დაფუძვნებული ლოგიკური აზროვნება - შეგნებული მორალი.
შეესაბამება თანამედროვე კაცობრობის მცირე ნაწილი.
ხოლო ბავშვობის ასაკიდან ჭაბუკი (ვაჟები 17 წლიდან და ზემოთ, გოგონები 15 წლიდან და ზემოთ, რა თქმა უნდა, მათი მცირე ნაწილი, განა ყველას აქვს შეგნებული მორალი?).
საერთოდ ჭაბუკობის დასასრულად და ახალგაზრდობის დასაწყისად შეიძლება ჩაითვალოს 25 წელი, რადგან ამ ასაკში ადამიანის ფიზიკური ჩამოყალიბება ძირითადად დმთავრებულია, ხოლო რაც შეეხება აზროვნებას, ბევრი ვერ გასცილდება თინეიჯერობას და პირდაპირ ახალგაზრდობაში გადადის; ზოგიერთების ჭაბუკობა კი 25 წლის შემდეგაც კარგა ხანს გრძელდება.
აქ მთავრდება აზროვნების ეტაპები, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნვს, რომ პიროვნების ინტელექტუალური განვითარება წყდება: „სწავლა სიბერემდისო“ - ნათქვამია.
ჩუქება
