გამოკვლევები, მონოგრაფია - ენის ფილოსოფიური ასპექტები ენა არის ის საოცარი ფენომენი, რომლის პლასტებშიც შემონახულია ერის ისტორია, ფსიქიკა, ფილოსოფიური წარმოდგენები. რომ არა გვქონდეს ამა თუ იმ ერის ისტორიული დოკუმენტები და მთლიანი მატიანე, უამისოდაც, კერძოდ კი ენის საშუალებით, ბევრი რამის დადგენა და გაგება იქნებოდა შესაძლებელი. იგივე ითქმის ქართულზეც. ის უძველესია დედამიწის ზურგზე არსებულ ორი ათასზე მეტ ენას შორის. მაგალითად, ოდესღაც მცირეაზიული ქალი-ღვთაება გახლდათ ნანა, რომელმაც ნუშისა თუ ბროწეულის მარცვლის სახით მუცლად იღო მოკვდავი და აღდგენადი ჭაბუკი ღვთაება ატისი. რომც არ ვიცოდეთ ის ფაქტი, რომ ფაზისში იდგა ქანდაკება ქალისა, ხელში მუსიკალური იარაღი ეკავა და ფერხთით ლომები განრთხმოდნენ (არიანეს ცნობა) და ის წარმოადგენდა ნანას, ენობრივი მონაცემებიც მიგვახვედრებდა, რომ ნანა-ქალღმერთის კულტი გავრცელებული ყოფილა ივერიაშიც. კერძოდ, ჩვენში ფართოდ არის გავრცელებული სააკვანე სიმღერა „ნანა“ ან კიდევ „ნანინა“. მაშ, ქართველი დედა უკვე აკვნიდანვე შთააგონებდა პირმშოს ნაყოფიერებისა და სიუხვის ღვთაების სიყვარულს.
ამ ქალღმერთის პოპულარობა იმხელა ყოფილა, მას ზეგავლენა მოუხდენია ქართველი კაცის მსოფლმხედველობაზედაც კი, მაგალითად, მის შეგნებაში წინ წამოუწევია ქალის, დედის, მნიშვნელობა. ეს კიდევაც აისახა ენაში და აისახა მჭევრმეტყველურად. შეიქმნა ფილოსოფიური მნიშვნელობის ისეთი სიტყვა-კომპოზიტები, როგორებიცაა: დედამიწა, დედასამშობლო, დედაქალაქი, დედაბოძი. ყველაფერს, რაც კი მთავარი და ძლიერია, ქართველი წინ ურთავს განსაზღვრება დედას.
აი, როგორ ჩამოყალიბდა რელიგიური რწმენა ღირებულებათა სისტემად და, ბოლოს, მსოფლშეგრძნებად.
ივერთა ქვეყანაში დიდი გზნებით მღერიან სიმღერას, რომელშიც ხმიანობს სიტყვები: ოდელა დელა დელაო. დღეისათვის გაუგებარი ეს სიტყვები, ეჭვი არაა, უძველესი დელია ღმერთის კულტის გამომხატველია და, რაკი დღემდე მღერიან, საგულვებელია, მისი კულტი ერთობ ძლიერ ყოფილა გავრცელებული.
მაშასადამე, ქართველი ხალხი მსოფლიო ცივილიზაციას ეზიარებოდა, არ იყო ჩაკეტილი და ამა თუ იმ რელიგიას, როგორც ფილოსოფიურ სისტემას, გულის კარს ფართოდ უღებდა, მაგრამ აქვე უნდა ითქვას: მას არ ახასიათებდა განსაკუთრებული აღმოსავლური ფანატიზმი. ამ შემთხვევაში იგი უფრო დასავლეთისაკენ იხრება. ჩემი ფიქრით, ამის დასტურს იძლევა შემდეგი ენობრივი მონაცემი.
ცნობილია, რომ მეზობელი ქვეყნების ზეგავლენით ქართველებშიც გავრცელებულა კერპთაყვანისმცემლობა. ამის დასტურია ისეთი ტოპონიმები, როგორებიცაა: ბაგინეთი, ბაგები, ზადენი, ზედაზენი.
„ბაგებსა“ და „ბაგინეთში“ გამოიყოფა ბერძნული სიტყვა „ბაგ“, იგივე „ბოგ“, რაც ღმერთსა ნიშნავს.(ბაგინი მიდიური წარმოშობისაა (მზია ანდრონიკაშვილი, ნარკვევები ირანულ-ქართული ენობრივი ურთიერთობიდან, თბ., 1966), ოღონდ ჩვენში ან სპარსულიდან არის შემოსული, ან ბერძნულიდან, უფრო ბერძნულიდან!) რაკიღა ეს სიტყვა-ტოპონიმები მრავლობით რიცხვშია დაფიქსირებული, ეს ნიშნავს: ამ ადგილებში წარმართული ყოფილა არა ერთი კერპი, არამედ – მრავალი; ზადენი კი ადგილია მცხეთასთან ახლოს, წიწამურთან. ზადენი გახლდათ ქართველთა წარმართული ღვთაება – ძველი ქართლის სამეფოს უზენაესი ღმერთი. ის მცირეაზიულ-ხეთური წარმოშობისაა. მისი კულტი მცირე აზიიდან ქართლში აქ მოსულმა მესხებმა დაამკვიდრეს. სოფელი ზადენი არსებობს მესხეთშიც; ზედაზენი მომდინარეობს სიტყვებიდან ზედა ზადენი. ირკვევა, ყოფილა ქვედა ზადენიც. ესაა მთა საგურამოში, წიწამურის მახლობლად. აქ აღმართული ყოფილა ზადენის კერპი.
ძველი ქართლის ერთ-ერთ უზენაეს ღვთაებას წარმოადგენდა არმაზი.(ის ძვ. ირანული ღვთაების სახელია (მ. ანდრონიკაშვილი, 26)) ისტორიკოსი წერს: „ღმერთი ღმერთთა არმაზ... სოფლის მპყრობელნი, მზისა მომაფენელნი, წვიმისა მომცემელნი...“ (ლ. მროველი, ქართლის ცხოვრება, ტ. I, 1955, გვ. 106). ეს კულტი ძველი წელთაღრიცხვის IV საუკუნიდან გავრცელდა და იყო მანამ, ვიდრე წმ. ნინომ არ დაალეწვინა ჩვენი წელთაღრიცხვის IV საუკუნეში სხვა კერპებთან ერთად. მართალია, მ. წერეთელი, ი. ვეზენდოკი, ივ. ჯავახიშვილი უარყოფენ არმაზის დაკავშირებას აჰურამაზდას კულტთან (იხ. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, I, სიტყვა არმაზი, გვ. 575, II სვეტი), მაგრამ, ვფიქრობ, თვით ჟღერადობა სიტყვისა არმაზი კარგად მიუთითებს, რომ ის მოდის სიტყვისაგან აჰურამაზდი; მაგრამ აღნიშნულის შესახებ უკეთ მეტყველებს თვით ქართული ენა. კერძოდ მის საგანძურში დღემდე შემორჩენილი მაზდეანური შინაარსის სუფთა ქართული სიტყვა მღვდელი.
ბევრს გაუკვირდება, თუ ეს, ერთი შეხედვით, წმინდა ქრისტიანული ცნება-ტერმინი ცეცხლთაყვანისმცემლობასა და მაზდეანობას დაუკავშირდება. სინამდვილეში ამ სემანტიკური ოდენობის გენეზისი ცეცხლთაყვანისმცემლობას უკავშირდება. სიტყვა ჩამოყალიბებას იწყებს ჯერ კიდევ ძველი წელთაღრიცხვის VII-V საუკუნეებში.
ცნობილია, რომ მაზდეანურ ტაძარში მორწმუნეთათვის მუდამ გიზგიზებდა ცეცხლი. იგი ბევრ შეშას ნთქავდა. იმისათვის, რათა ეკონომია გაეწიათ და ნაკლები შეშა დაეწვათ, ღამღამობით ცეცხლს აქრობდნენ, ხოლო ნაკვერჩხალს ნაცარში ახვევდნენ და ასე ინახავდნენ მომდევნო დღისათვის. მაშ, ღამით ცეცხლს ეძინა. დაძინებულ ცეცხლს ერქვა და დღესაც ჰქვია ნა-ღვერდ-ალი-ი. აქ შინაარსის მატარებელი ელემენტია ღვერდი (მღვივე ნაკვერჩხალი). ღვერდ-ის შემნახველ ღვთისმსახურს შეარქვეს მე-ღვერდ-ელ-ი. მეღვერდელს ევალებოდა ცეცხლის სახვალიოდ შენახვა და დილით მისი გაღვიძება (გაღვივება, ანთება). ასე ჩამოყალიბდა ცეცხლთაყვანისმცემლურ ტაძარში მეღვერდელის სახელი, თანამდებობა. ცნობილი ენობრივი და ფონეტიკური
ჩუქება
