სიმღერებიდან ამონარიდი
სვანური პოეზია ქართულ ფოლკლორში რამდენადმე განკერძოებით დგას, შთაბეჭდილება გვრჩება, რომ მკვეთრად განსხვავებულ პოეტურ ტრადიციას ვეზიარეთ. ცხადია, გარკვეულწილად ეს ასეც არის, შთაბეჭდილება არ გვატყუებს, მაგრამ, უფრო დაკვირვებით თუ მიმოვიხედავთ, აქა-იქ თითქმის ყველა კუთხეში აღმოვაჩენთ არქაულობით აღბეჭდილი იმგვარი ტექსტების შრეს („ქალსა ვისმე“, „ჟღელეს ჩამოდგა“, „აი მთაზედა“... დაახლოებით ორი თუ სამი ათეული ნიმუში), რომელთა „სვანურობა“ ეჭვსაც არ გამოიწვევდა, ამ წიგნში რომ მოხვედრილიყო, - იგივე ტვიფარი აზის. დადასტურებით რისიმე თქმა დღეს შეუძლებელია, მაგრამ გამორიცხულიც არ ჩანს, რომ წინარექართველური პოეტური ტრადიცია მაინც სვანურმა შედარებით უკეთ შემოგვინახა. იგულისხმება პოეტიკის არსებითი ნიშნები, თორემ ცალკეული ნიმუშები, წარმოუდგენელია, მაგ სიძველისა იყოს. ძველი ტექსტები საუკუნეთა განმავლობაში განუწყვეტლივ ახლდებიან, - ძნელად ახლდებიან ხმები და ძირეული მოტივები.
უდავო არც ის მოსაზრება უნდა იყოს, თითქოს ჩვენ წინაშე დიდი მითოლოგიური სამყაროა გადაშლილი. პირველ რიგში გადაშლილია მკვრივი და მკვიდრი პოეტური სამყარო. თუ დალის ციკლის რამდენიმე ტექსტს გამოვაკლებთ, წმინდად მითოლოგიური ბევრიც არაფერი რჩება. სხვა საკითხია, რომ ფოლკლორული მეტაფორები, სვანურშიაც და საერთოდაც, ზოგჯერ ძველ მითოლოგიურ წარმოდგენებს ირეკლავენ. „წვეთავს ირმის სავსე ძუძუ, თეთრად რჩება ირმის კვალი“ დღეს მხოლოდ ნაყოფიერებასა და სიუხვეზე მიგვანიშნებს, არადა, თამაზ ჩხენკელი მიიჩნევდა, რომ აქ ვარსკვლავთა ნისლეული იგულისხმება, ქართულად - „ირმის ნახტომი“, ძველბერძნულად და ახალევროპულ ენებზე - „რძის გზა“. თუ ეს სტრიქონი მართლა მითოსის ნამსხვრევია, ორივე სახელწოდება, სავსებით დასაშვებია, საერთო პირველწყარომდე ადიოდეს. რამდენიმე მსგავსი მეტაფორა სხვაც შემხვედრია, ძველი რწმენების გამონაკრთომს რომ ჩამოჰგავს, მაგრამ, არა მგონია, მათი რიცხვი დიდი იყოს.
მეორე მხრივ, არც ამ ბოლო დროს გავრცელებული თვალსაზრისი ჩანს მთლად დამარწმუნებელი, თითქოს ჩვენს ზეპირსიტყვიერებას წარმართული ხანისა არაფერი წამოჰყოლოდეს და, რაც წინარექრისტიანული გვგონია, უბირი ხალხის მიერ იყოს გადამახინჯებული, არასწორად გაგებული. მაგალითად, „ლილე“, აქამდე რომ მზის წარმართულ ჰიმნად ივარაუდებოდა, სახეცვლილი „ალილუია“ ყოფილა. მართალია, აქ მზე სახელდებით არ იხსენიება, მაგრამ სადიდებელში გამღერებული თითოეული სიტყვა მეტაფორულად მზეს უკავშირდება, - რომელ მითოლოგიურ ლექსიკონშიც არ უნდა ჩავიხედოთ, ისინი მზის წარმართული სიმბოლიკის ფუძესიტყვებად არიან მიჩნეული. გარდა ამისა, არსებობს კიდევ ერთი არგუმენტი, რომელსაც არსაიდან შემოევლება, ეს არის საგალობელი „რიჰა“, „ლილეს“ ტყუპისცალი. ტექსტი არსებითად იგივეა, იმავე სიმბოლიკით დატვირთული. ოღონდ ამ შემთხვევაში საეჭვო უკვე აღარაფერი რჩება, რიჰა პირდაპირ სინათლესა და გათენებას ნიშნავს, ყოველგვარი ვარაუდებისა და გადააზრების გარეშე.
ამგვარი მსჯელობები შორს წაგვიყვანს, საკუთრივ პოეზიის აღქმაში ხელს თუ შეგვიშლის, თორემ დახმარებით ვერაფერს დაგვეხმარება. უმჯობესია, ლექსთან წინასწარი შეიარაღების გარეშე მივიდეთ, შიშველი ემოციით. თუ გაუძლებს, კარგი ლექსი ყოფილა, ვერ გაუძლებს და არ ყოფილა კარგი ლექსი, კომენტარ-ანალიზები ვერას უშველის. აქ წარმოდგენილმა ტექსტებმა, მათმა ძირითადმა ნაწილმა, ვფიქრობ, უნდა გაუძლოს.
დავძენ მხოლოდ იმას, რომ სვანური ტრადიციული ლექსი, საერთოქართულისაგან განსხვავებით, ურითმოა (გარითმულია მხოლოდ იუმორისტული ხასიათის წვრილ-წვრილი ლექსები, რომელთა წილი იმდენად უმნიშვნელოა, შეგვიძლია მხედველობაში არც მივიღოთ), რაც იმპროვიზაციისათვის გაცილებით მეტ სივრცეს ტოვებს და, სამწუხაროდ, შერყვნისა და შემღვრევის მიზეზი ხდება, მაგრამ ვარიანტების შეჯერებით, ხშირ შემთხვევაში, ასე თუ ისე მაინც ხერხდება პირველადი ბირთვის დანახვა. აღნიშვნას საჭიროებს კიდევ ერთი თვისება, სინკრეტულობა - ლექსისა და სიმღერის განუყოფლობა. ეს სხვა კუთხეებშიც ძირითადად ასეა, მაგრამ სვანეთში (იმავე იუმორისტული ნამცვრევების გამოკლებით) სინკრეტულობის ტრადიცია შეუვალია. საგუნდო სიმღერებში ტექსტი მეორეულია, მას დიდი მნიშვნელობა არა აქვს და მოცულობითაც მცირეა. გრძელი, ბალადური ტიპის ლექსები ჭუნირის ან ჩანგის თანხლებით სრულდებოდა, რაიმე მარტივ მუსიკალურ მოტივზე, ზოგჯერ რეჩიტატივითაც, აქ კი სიტყვა გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს, წინა პლანზე პოეზია გამოდის. დღეს ჭუნირისა და ჩანგის ტრადიცია თითქმის მივიწყებულია, თუ სავსებით გამქრალი არა, რამაც ალბათ არაერთი ღირებული სოლო-სიმღერა ხსოვნიდან სამუდამოდ წაშალა.
სვანური ტექსტების უმეტესობა ლიროეპიკურია. წინამდებარე კრებულში, ჩემი სუბიექტური მიდრეკილებისდა მიხედვით, იმგვარი ნიმუშები ჭარბობენ, სადაც ლირიკის ხმა უფრო მკაფიოდ ისმის.
ალბათ, ყველაზე ზუსტი განმარტება იქნება, ამ სახის ლიტერატურულ გარდათქმას „სიმღერებიდან ამონარიდი“ ვუწოდოთ. მთავარი ემოციური ძარღვის მისაგნებად ტექსტებზე არანაკლებ სიმღერის ხმოვანებამ უნდა აგიყოლიოს.
დავით წერედიანი
ჩუქება
