1. სპინოზას პრობლემა უდავოა ის დებულება, რომ თვითოეული გენიოსი ერთი რომელიმე განსაზღვრული ეპოქის შვილია. ისტორიამ იცის კიდევ ერთი მსგავსი ჭეშმარიტება: თვითოეული დიდი ეპოქა თვითვე შობს ამ ეპოქის სახის სრულ მქნელს, დიდს მოაზროვნეს ან დიდს მხატვარს. კარგს ჯოგს კარგი მეჯოგე ჰყავს, დიდ რევოლიუციას დიდი ბელადი, დიდ ისტორიულ ეპოქას დიდი მოაზროვნე. მე-17 საუკუნე ამ კანონის ცხადყოფაა. მე-16 საუკუნის დასასრულს დასავლეთის ბედი უცნაურად შეიცვალა. ოკეანეს ტალღებმა გადაწყვიტეს თუ ვის ხელთ უნდა ყოფილიყო მომდინარე ბურჟაზიული ეპოქის სადავე. ესპანეთის უზარმაზარი სახელმწიფო, მფლობელი ურიცხვი კოლონიებისა, საზღვაო გზებისა და ისტორიაში მანამდე უმაგალითო ფლოტისა, პირველობისათვის ებრძოდა მთელ დანარჩენ ქვეყანას, უმთავრესად ჰოლანდიას და ინგლისს. და, 1588 წელს ესპანეთის ფლოტი, ფილიპეს „ უძლეველი არმადა “ , ინგლისის გასანადგურებლად მიმავალი, ჩანთქა ოკეანეს ტალღებმა. ესპანეთი მოიხსნა მსოფლიოს ბატონთა რუქიდან და ინგლისი დაეპატრონა მის უზარმაზარ ქონებას: კოლონიებს და ზღვას. ამ დღეს დაიბადა ბურჟუაზიის ცივილიზაცია, ინგლისური წესი კულტურისა. ამ დღესვე, 5 აპრილს 1588 წ., დაიბადა აგრეთვე ამ ეპოქის პირველი მესიტყვე: თომას ჰობსი.
ასე დაიწყო ბურჟუაზიის ბატონობის ერა. მან ორი რევოლიუცია გადაიხადა ზედიზედ: ერთი ინგლისში, მეორე საფრანგეთში და ამ ორი რევოლიუციის პრინციპების წინაშე დააჩოქა არამც თუ ევროპის დანარჩენი ერები, არამედ მთელი კაცობრიობა.
რაღა მოუვიდა დასახელებული ბრძოლის დასაწყისის მე-3 მონაწილეს, ე. ი. ჰოლანდიას? 1588 წლის შემდეგ ინგლისთან მეტოქეობა არავის შერჩენია. ჰოლანდიამ ძალიან ადრე შეიგნო ეს და ბრძოლაზე ხელი აიღო. მაგრამ მე-17 საუკუნის დასაწყისს ჰოლანდია იყო კონტინენტის უმდიდრესი, უგანვითარებულესი და ყველაზე მეტად კულტურული ქვეყანა. ჰოლანდია შეიქნა ცენტრი ახალი ეპოქის, ახალი სიტყვის, თავისუფლების და მოქმედების. ამსტერდამი არამც თუ ერთი უდიდესი სავაჭრო ცენტრი იყო მთელი მსოფლიოსათვის, არამედ იგი გადაიქცა ნავთსაყუდელად ყველასთვის, ვინც კი მსოფლიოს რომელიმე კუთხეში თავისუფლებას დაეძებდა. სქოლასტიკამ და ეკლესიამ მე-16 საუკუნეში განიცადეს რა უკანასკნელი იდეური გაკოტრება, ხელი მოჰკიდეს უხეშ ძალას და საზღაპრო რეპრესიების საშუალებით შეეცადენ თავის შავი ავტორიტეტის შენარჩუნებას. და სწორედ ამ დროს ჰოლანდია იყო ბუდე დევნილების და თავისუფალ მოაზრეებისა.
ყველა ის დიდი წიგნი, რომელიც მე 16 საუკუნის დასასრულს და მე-17-ში ევროპის ხალხებმა დასწერეს, ჰოლანდიაში იბეჭდებოდა. ჰოლანდია იყო „ არალეგალური “ სტამბების და აკრძალული წიგნების ქვეყანა. ვისაც ახალი სიტყვის თქმა სურდა, ახალი აზრის გავრცელება, ის თავის სამშობლოდან ჰოლანდიაში უნდა გადასახლებულიყო. მაგრამ მე-17 საუკუნის ჰოლანდია მარტო უცხოელთა თავშესაფარი არ იყო. მან მე-17 საუკუნეში ამოსწურა თავისი თავი და კაცობრიობას მისცა სამი უდიდესი გენიოსი: ჰუგო გროციუს, ფან-რიინ რემბრანდტ და ბენედიკტუს დე სპინოზა.
* * *
მიმდინარე წლის თებერვალში 250 წელი შესრულდა სპინოზას გარდაცვალების დღიდან. მოაზროვნე კაცობრიობამ განსაკუთრებით აღნიშნა ეს დღე. ამ დღისათვის ჰაიდელბერგის სამეცნიერო აკადემიამ გამოსცა სპინოზას ნაწარმოებთა სრული კრებული. ევროპის ფილოსოფიურმა ჟურნალებმა სპეციალური ნომრები უძღვნეს სპინოზას მოძღვრებას. საბჭოთა კავშირმაც განსაკუთრებით აღნიშნა ეს გარემოება; აქაც რამდენიმე სპეციალური ხასიათის ჟურნალი მიეძღვნა სპინოზას დღესასწაულს.
250 წელია რაც კაცობრიობა კამათობს ამ უდიდესი რაციონალისტის ნააზრების გარშემო; სხვა და სხვა ეპოქა სხვა და სხვა ნაირათ აფასებს სპინოზას. ზოგი მას „ ათეიზმის მეფედ “ და მატერიალიზმის მესიტყვედ აცხადებს, ზოგისათვის სპინოზა რელიგიისა და იდეალიზმის სრულმქნელია. ერთი სიტყვით, არც ერთი მოაზროვნის გარშემო არ გამოთქმულა იმოდენა საწინააღმდეგო მოსაზრება, როგორც სპინოზას შესახებ ხდებოდა და ხდება. მე-17 საუკუნე სპინოზაში ხედავდა „ უსაშინელეს ათეისტს “ , „ უსაზიზღრეს ღვთის მგმობელს, ურიას “ და ყოველივე „ მორალის შეურაცხმყოფელს “ . ერთი პატივცემული თეოლოგი ისე შორს წავიდა, რომ სპინოზაში „ ხორცშესხმული სატანა “ დაინახა. ისე როგორც ქრისტეში ღვთაებამ ხორცი შეისხა და ადამიანის სახით მოვლინდა, თურმე ასევე სპინოზას სახით ეშმაკი შესისხლხორცებულა და ქვეყნის მაცდურათ გადმოვლენილა. აბა როგორ არ აამხედრებდა ის სპინოზა მართლმორწმუნეთ და „ მორალისტებს “ , რომელმაც თურმე ყურანი და სახარება ერთ ტომად აკინძა. სპინოზას რადიკალიზმი და თავისუფლების მოტრფიალე ბუნება შედარებით თავისუფალი ჰოლანდიის სახელმწიფოსათვის აუტანელი აღმოჩნდა და მთელი საუკუნის განმავლობაში მისი ნაწერების გამოცემა და გავრცელება მთავრობის განსაკუთრებული კანონის ძალით სასტიკად იყო აკრძალული.
თვით ისეთი უდიდესი გენიოსიც ამ ეპოქისა, როგორიც იყო ლაიბნიცი, იმდენად უტიფარი და წვრიმანი გამოდგა ამ დარგში, რომ ყოველ ღონისძიებით მალავდა ერთ დროს, სპინოზასთან დამეგობრებას და მიწერ-მოწერას. ერთი სიტყვით, კლერიკალებმა სავსებით მიაღწიეს იმას, რომ მე-17 საუკუნის მოქალაქეს
ჩუქება
