მეცნიერება და ცივილიზაცია (სიტყვა წარმოთქმულ იქნა 1933 წლის 3 მარტს ლონდონში, შეხვედრაზე, რომელიც ეძღვნებოდა დევნილთა დახმარების კომიტეტისთვის სახსრების შეგროვებას.
შეხვედრას თავმჯდომარეობდა ე. რეზერფორდი)
როგორ შეგვიძლია ვიხსნათ კაცობრიობა და მისი სულიერი ფასეულობები, რომელთა მემკვიდრეებს ჩვენ წარმოვადგენთ? როგორ შეგვიძლია ევროპის ხსნა ახალი კატასტროფისგან? ეჭვი არ არის, რომ მსოფლიო კრიზისმა და მასთან დაკავშირებულმა ტკივილმა და გაჭირვებამ გარკვეულწილად განაპირობეს მოვლენათა ის სახიფათო განვითარება, რომელთა მოწმეები ჩვენ ვართ. ასეთ დროს უკმაყოფილება სიძულვილს ბადებს, სიძულვილს კი მივყავართ ძალადობის ახალ აქტებთან, რევოლუციასთან და თვით ომებთანაც კი. ამგვარად, ტანჯვა და ბოროტება ახალ ტანჯვასა და ახალ ბოროტებას ბადებს. ისევე, როგორც ოცი წლის წინ, სახელმწიფოთა სათავეებში მდგომმა მოღვაწეებმა საკუთარ თავზე უზარმაზარი პასუხისმგებლობა აიღეს. დაე, მათი ძალისხმევა წარმატებით დასრულდეს ევროპაში, დაე, დროებით მაინც ჩამოყალიბდეს ერთობა და საერთაშორისო ვალდებულებათა ცხადი გაგება, რომელიც სამხედრო ავანტიურას ნებისმიერი სახელმწიფოსთვის სრულიად შეუძლებლად აქცევს. მაგრამ სახელმწიფო მოღვაწეთა ძალისხმევა წარმატებული მხოლოდ იმ პირობით იქნება, თუ მას ხალხების გაბედული ნება დაუჭერს მხარს.
ამასთან კავშირში ჩვენთვის ინტერესს წარმოადგენს არა მხოლოდ მშვიდობის უზუნველყოფისა და შენარჩუნების ტექნიკური პრობლემა, არამედ განათლების მნიშვნელოვანი ამოცანაც. თუკი გვსურს შევეწინააღმდეგოთ იმ ძალებს, რომლებიც პირადი და ინტელექტუალური თავისუფლების დათრგუნვის საფრთხეს ქმნიან, ცხადად უნდა გავაცნობიეროთ, რას ვრისკავთ და რას უნდა ვუმადლოდეთ იმ თავისუფლებას, რომელიც ჩვენმა წინაპრებმა მოიპოვეს მძიმე ბრძოლის შედეგად.
ასეთი თავისუფლების გარეშე არც შექსპირი გვეყოლებოდა, არც გოეთე, არც ნიუტონი, არც პასტერი, არც ფარადეი, არც ლისტერი. ჩვენ არ გვექნებოდა კომფორტული საცხოვრებელი, რკინიგზა, ტელეგრაფი, რადიო, იაფი წიგნები და ეპიდემიისგან თავდაცვის საშუალებები; კულტურა და ხელოვნება ყველას სამსახურში ვერ ჩადგებოდა. არ იარსებებდა მანქანები, რომლებიც მუშას გაათავისუფლებდა მძიმე შრომისგან, რაც პირველი მოხმარების საგნების წარმოებასთანაა დაკავშირებული. ადამიანთა უმრავლესობას მოუწევდა მონათა საბრალო ცხოვრებით ეცხოვრა, ზუსტად ისე, როგორც აზიატ დესპოტთა ეპოქაში. მხოლოდ თავისუფალმა ადამიანებმა შეძლეს გამხდარიყვნენ ავტორები იმ გამოგონებებისა და სულის ქმნილებების, რომლებიც ჩვენთვის ანიჭებენ ცხოვრებას ღირებულებას.
რასაკვირველია, დღეს არსებული ეკონომიკური სირთულეები საბოლოოდ იმასთან მიგვიყვანს, რომ წონასწორობა შრომის მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის, წარმოებასა და მოხმარებას შორის კანონით დარეგულირდება. მაგრამ ეს პრობლემაც თავისუფალი ადამიანების მსგავსად უნდა გადავწყვიტოთ, რისთვისაც არ უნდა დავუშვათ მონობა, რაც საბოლოოდ ყოველი ჯანმრთელი საწყისის დაღუპვას ნიშნავს.
ამასთან კავშირში მსურს ერთი აზრი გამოვთქვა, რომელიც მცირე ხნის წინ მეწვია თავში. ვყოფილვარ მარტოობაში და საზოგადოებაშიც დამიყვია დრო, და ყველგან ვხედავდი, რომ მშვიდი ცხოვრება მძლავრ სტიმულს წარმოადგენს შემოქმედი სულისთვის. თანამედროვე საზოგადოებაში არსებობს რიგი პროფესიებისა, რომლებიც საშუალებას აძლევენ ადამიანს, განმარტოებით იცხოვროს და რომლებიც განსაკუთრებულ ფიზიკურ ან ინტელექტუალურ ძალისხმევას არ მოითხოვენ. მხედველობაში მაქვს შუქურას ზედამხედველის ან მეტივტივის პროფესია. ნუთუ არ შეიძლებოდა ეს თანამდებობები ახალგაზრდა ადამიანებისთვის შეგვეთავაზებინა, რომლებმაც მეცნიერული პრობლემების გადაჭრით დაკავების სურვილი გამოთქვეს, განსაკუთრებით პრობლემებისა, რომლებიც მათემატიკასა და ფილოსოფიას ეხება? მხოლოდ მათ მცირე რაოდენობას ეძლევა შესაძლებლობა სრულად დაუთმოს საკუთარი თავი სამეცნიერო მუშაობას მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივი დროის განმავლობაში. თუკი ახალგაზრდა კაცი მოუყრის კიდეც მცირე თანხას თავს, სამეცნიერო პრობლემებით დაკავება აჩქარებით უწევს. ასეთი ვითარება სრულებით არ არის ხელსაყრელი კვლევებისთვის წმინდა მეცნიერების სფეროში. ოდნავ უკეთეს მდგომარეობაში იმყოფება ახალგაზრდა სწავლული, რომელიც ცხოვრების სარჩოს რომელიმე პრაქტიკული სპეციალობის მეშვეობით იძენს, რასაკვირველია, თუ ასეთი სპეციალობა საკმარის დროსა და ენერგიას უტოვებს სამეცნიერო მუშაობისთვის. შესაძლოა ჩემს წინადადებას მრავალი შემოქმედებითი გონება აღეზევებინა მეცნიერების სფეროს ისეთ მიღწევებამდე, რომლებიც დღევანდელ დღეს წარმოუდგენელია. ჩვენს დროში განვითარებული ეკონომიკური დეპრესიისა და პოლიტიკური არეულობის პირობებში ზემოაღნიშნული შეხედულებები იმსახურებს იმას, რომ მათ ყურადღება მიაქციონ.
ღირს თუ არა სინანულის გამოთქმა ცხოვრების ასეთი ფორმის შესახებ საფრთხისა და სიღარიბის დროს? ვგონებ, რომ ღირს.
მსგავსად სხვა ცხოველებისა, ადამიანი თავისი ბუნებით აპათიურია. აუცილებლობა რომ არ არსებობდეს, ის კი არ იფიქრებდა, არამედ იმოქმედებდა, როგორც ავტომატი, ჩვევიდან გამომდინარე. მე უკვე აღარ ვარ ახალგაზრდა და, შესაბამისად, მაქვს უფლება ვამტკიცო, რომ ბავშვობასა და სიყმაწვილეში გამივლია მსგავსი ფაზა - ფაზა, რომლის დროს ადამიანი მხოლოდ საკუთარი არსებობის წვრილმანებითაა დაკავებული, თუმცა გარეგნულად ისევე საუბრობს, როგორც მისი ამხანაგები, და თავისი ქცევით არაფრით განსხვავდება მათგან. მისი ჭეშმარიტი არსის ამოცნობა, რომელიც ჩვეულ ნიღაბს მიღმა იმალება, მეტისმეტად რთულია; მართლაც, მოქმედების ასეთი ხასიათისა და ლექსიკის გამო მისი ჭეშმარიტი სახე თითქოს ბამბის სქელი ფენის უკანაა დამალული.
დღევანდელ დღეს ყველაფერი სხვაგვარადაა. სხივში შუქისა, რომელიც ჩვენკენ ამ პირქუშ დროს
ჩუქება
