მასების ფსიქოლოგია

წინასიტყვაობა წინამორბედი შრომა ერის მენტალობის აღწერას მივუძღვენით, ახლა კი დროა ბრბოს მენტალობის შესწავლას შევუდგეთ.
საერთო თვისებები, რომლებიც მემკვიდრეობით არის განპირობებული ერთი და იმავე ერის ინდივიდებში, ამ ერის მენტალობას შეადგენს. მაგრამ როდესაც ასეთ ინდივიდთა გარკვეული რაოდენობა მოქმედ ბრბოს ქმნის, დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ ინდივიდთა ასეთი დაახლოების შედეგს ახალი ფსიქოლოგიური თვისებები წარმოადგენს, რომლებიც არა მხოლოდ უპირისპირდება ერის ხასიათს, არამედ ხშირად მისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება.
ორგანიზებული ბრბო ყოველთვის დიდ როლს თამაშობდა ერების ცხოვრებაში, მაგრამ არასოდეს ჰქონია მას ისეთი მნიშვნელობა, როგორიც დღეს. ჩვენი ეპოქის მთავარ მახასიათებელს ინდივიდთა შეგნებული ქმედების ჩანაცვლება წარმოადგენს ბრბოს არაცნობიერი ქცევით.
მე შევეცადე შემესწავლა ბრბოს რთული პრობლემა მხოლოდ მეცნიერული მეთოდების გამოყენებით, ანუ ვცდილობდი მიმეგნო მეთოდისთვის და უარი ვთქვი შეხედულებებზე, თეორიებსა და დოქტრინებზე. მიმაჩნია, რომ ეს ერთადერთი საშუალებაა, რაც შესაძლებლობას გვაძლევს ოდნავ მაინც ავხადოთ ფარდა რთულ საკითხს, რომელიც ესოდენ აღელვებს გონებას.
სწავლული, რომელიც რაიმე მოვლენის შესწავლას შეუდგება, არ არის ვალდებული გაითვალისწინოს ინტერესები, რომლებსაც შესაძლოა მისი აღმოჩენები შეეხოს. ამას წინათ ერთმა ფრიად ცნობილმა თანამედროვე მოაზროვნემ გამოთქვა შენიშნვა, რომ რადგან მე არც ერთ თანამედროვე სკოლას არ ვეკუთვნი, საკმაოდ ხშირად ვარ ოპოზიციაში ყველა სკოლის დასკვნებსა და შეხედულებებთან. წინამდებარე ნაშრომი, სავარაუდოდ, მსგავს შენიშვნებს წარმოშობს.
ეკუთვნოდე რომელიმე სკოლას, ნიშნავს უპირობოდ იზიარებდე მის ცრურწმენასა და წინასწარ ჩამოყალიბებულ შეხედულებებს.
მიუხედავად ამისა, თავს ვალდებულად ვთვლი, ავუხსნა მკითხველს, თუ რა მიზეზით ხდება, რომ ჩემს კვლევებში ზოგჯერ სრულიად განსხვავებულ დასკვნებამდე მივდივარ, ვიდრე ეს ერთი შეხედვით შეიძლება მოგვეჩვენოს: მაგალითად, მე აღვნიშნავ ბრბოს გონებრივი უნარის ძალიან დაბალ ხარისხს, ვგულისხმობ რა მათში რჩეულთა სათათბიროებსაც, თუმცა იმავდროულად ვაცხადებ, რომ სახიფათო იქნებოდა ასეთ სათათბიროთა აგებულების ხელყოფა.
ისტორიული ფაქტების ყურადღებით შესწავლამ მაიძულა მივსულიყავი დასკვნამდე, რომ სოციალური ორგანიზმების სტრუქტურა ისეთივე რთულია, როგორც ყველა ცოცხალი არსების ორგანიზმისა და რომ ჩვენ არ ხელგვეწიფება მათში სიღრმისეული ცვლილებების გამოწვევა. ბუნება ზოგჯერ რადიკალურად მოქმედებს, მაგრამ - არასოდეს იმ აზრით, როგორც ჩვენ გვესმის ეს; ამიტომაცაა, რომ დიადი რეფორმების მანია ესოდენ დამღუპველია ერისთვის, როგორ კეთილისმომასწავებლადაც არ უნდა გვეჩვენებოდნენ ისინი თეორიულად. ისინი სარგებლობას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მოიტანდნენ, თუ შესაძებელი გახდებოდა ერის მენტალობის მყისიერი შეცვლა, მაგრამ ამდენად ძლევამოსილი მხოლოდ დროა. ადამიანებს მართავენ იდეები, განცდები, ადათები, - ის, რასაც ჩვენში ვატარებთ. კანონები და დაწესებულებები მხოლოდ ანარეკლია ჩვენი მენტალობის, ჩვენს საჭიროებათა ასახვაა; ამიტომაც არ ძალუძთ მათ ერის მენტალობის შეცვლა, რადგან თავად წარმოდგებიან მისგან.
შეუძლებელია სოციალურ მოვლენათა შესწავლის გამიჯვნა იმ ერებისგან, რომლებშიც ამ მოვლენებს ვაკვირდებით. ფილოსოფიური გაგებით ეს მოვლენები შესაძლოა აბსოლუტურ ღირებულებასაც კი წარმოადგენდნენ, მაგრამ პრაქტიკული თვალსაზრისით მათი ღირებულება ყოველთვის შეფარდებითია. ამიტომ, რომელიმე სოციალური მოვლენის შესწავლისას იგი თანმიმდევრულად უნდა განვიხილოთ ორი სხვადასხვა მხრიდან. ამგვარად, უფრო ცხადი ხდება ის დებულება, რომ საკმაოდ ხშირად წმინდა გონების ბრძანება პირდაპირ წინააღმდეგობაშია პრაქტიკული გონების შეგონებებთან. აღნიშნული ყველგან შეიმჩნევა, იქაც კი, სადაც საქმე ფიზიკის მონაცემებს ეხება. აბსოლუტური ჭეშმარიტების თვალსაზრისით კუბი და წრე უცვლელ გეომეტრიულ ფიგურებს წარმოადგენენ, რომლებიც მკაცრად არის განსაზღვრული ცნობილი ფორმულებით, მაგრამ ჩვენი თვალისთვის ამ ფიგურებმა შესაძლოა სრულიად განსხვავებული ფორმები მიიღონ. ასე მაგალითად, პერსპექტივამ შესაძლოა კუბი პირამიდად ან კვადრატად აქციოს, წრე - ელიფსად ან სულაც სწორ ხაზად, ხოლო ეს ფიქტიური ფორმები ჩვენთვის მეტად მნიშვნელოვანია, ვიდრე რეალური, რადგან ჩვენ მხოლოდ მათ ვხედავთ, და ფოტოგრაფია და ფერწერაც მხოლოდ მათ ასახავს. არარეალური ზოგ შემთხვევაში რეალურზე მართალია. საგანთა წარმოდგენა მხოლოდ მათი ზუსტი გეომეტრიული ფორმებით ბუნების დამახინჯება იქნებოდა და მას ვერსაცნობად აქცევდა. ისეთი სამყარო წარმოვიდგინოთ, რომლის ბინადრებს სხვადასხვა საგანთა მხოლოდ გადახატვა და ფოტოგრაფირება შეეძლებოდათ მათი შეხების გარეშე. მათ ფრიად გაუჭირდებოდათ ამ საგანთა ფორმის შესახებ მართებული წარმოდგენის შექმნა. თუმცა, ასეთი ფორმის ცოდნა, რაც სწავლულთა მხოლოდ მცირე ნაწილისთვისაა მისაწვდომი, მათთვის დიდი ინტერესის შემცველი არ იქნებოდა.
ფილოსოფოსს, რომელიც სოციალურ მოვლენებს სწავლობს, უნდა ახსოვდეს, რომ თეორიულთან ერთად მათ პრაქტიკული ღირებულებაც გააჩნიათ, ცივილიზაციის ევოლუციის თვალსაზრისით კი ეს უკანასკნელი - ერთადერთია, რომელსაც რაიმე მნიშვნელობა ენიჭება. ასეთი თვალსაზრისი მას უკიდურეს სიფრთხილეს ანიჭებს დასკვნებთან მიმართებით, რომლებსაც, როგორც ჩანს, მას ლოგიკა კარნახობს. მაგრამ სხვა მოტივებიც აიძულებენ მას, თავშეკავებული იყოს დასკვნებთან მიმართებით. სოციალური ფაქტების სირთულე ისეთია, რომ მათ ყველას ერთდროულად ვერ მოიცავთ და ვერც მათი ურთიერთგავლენის შედეგს განჭვრეტთ. გარდა ამისა, ხილული ფაქტების უკან