შესავალი წერილების წერა თავის პატარ-პატარა ფორმალობებს იმ ადამიანებსაც კი ახვევს თავს, ვისაც სძულს კომუნიკაციის ეს საშუალება. ამიტომ, ბარათის ნებისმიერ დამწერს სულ უბრალო შეტყობინების საშუალებითაც კი შეუძლია თუნდაც იმ მცირედი კეთილგანწყობის, მოკრძალებისა თუ ღირსების გრძნობის გამოვლენა, რისი მეშვეობითაც თვითონ იმკვიდრებს ადგილს ამ ქვეყანაზე. თუკი ბარათს ჩამოყალიბებული მწერალი წერს, რა თქმა უნდა, მის მიერ გამოყენებული სიტყვის კონა დაუდევრად არ იქნება შერჩეული, რადგანაც მწერლის ენას ერთხელ დამონებული შემოქმედი სამარადჟამოდ ამ მონობაში რჩება.
ჯოისი წერილს და მის პომპეზურ სახეობას – ღია ბარათს არ მიიჩნევდა ლიტერატურის ღირებულ ფორმად, თუმცა, დღე არ გავიდოდა, რომ ფოსტალიონი არ დაეტვირთა თავისი გულმოდგინედ შედგენილი კორესპონდენციებით. მას არც ბარათის სიგრძე აბრკოლებდა და თავისუფლად და ზუსტადაც გადმოსცემდა სათქმელს. მისი ნაწარმოებები სავსეა იუმორით, ლირიკითა და გამბედაობით და ეს თვისებები დროდადრო თავს იჩენს ხოლმე მის მიერ დაწერილ წერილებშიც, თუმცა, უმეტესწილად მათში მაინც ჭარბობს ირონია, ლაკონიურობა და დეპრესია: "ორმაგ გასაჭირში ვიმყოფები – მენტალურსა და მატერიალურში", – წერს ერთ ბარათში, "ჩემი სულიერების ხომალდი მეჩეჩზე შეჯდა", – უწერია მეორეში. პარადოქსულია, მაგრამ ამ ორივე განაცხადში იგრძნობა, რომ ფარ-ხმალს მაინც არ ყრის.
ერთ-ერთ ადრინდელ წერილში მან დაწერა, რომ მხოლოდ ვიგინდარას იმიჯით შეეძლო საზოგადოებაში შესვლა, – ეტყობა, ჯოისს გარკვეულ სიამოვნებას ის ანიჭებდა, ჭეშმარიტ ბრიტანელად რომ არ მიიჩნეოდა.
შეუსაბამობა მის ნაწარმოებებსა და წერილებს შორის ილუზორულია. ბედისადმი მისი შეგუება სრულიადაც არ ნიშნავს თვითრწმენისაგან გადახვევას, ის კი არა და, მასში კატეგორიული ტონიც კი იგრძნობა. ჯოისის საყვარელი თემების მიღმა, რომლებშიც იგი იშვიათად, მაგრამ სკრუპულოზურად აღწერს საკუთარ სიღატაკეს, ფიზიკურ სისუსტესა თუ გულგატეხილობას, მაინც იგრძნობა ამ პიროვნების სიმტკიცე და განწყობა, რომ ყველა მისი მოთხოვნილება არარაობაა მისსავე ღირსებასთან შედარებით. შესაბამისად, ჯოისის წერილებში თანაარსებობს თხოვნაც და მოთხოვნაც, აი, რას სწერს იგი თავის ძმას: "ნუ გადადებ დიდი ხნით ჩემი თხოვნის შესრულებას და მეტად" ნუღარ დამახარჯვინებ მელანს. ის მფარველობას უფრო მოითხოვდა, ვიდრე მოწყალებას.
იმის გამო, რომ ჯოისს არასოდეს სიამოვნებდა თავის შემოქმედებაზე საჯაროდ საუბარი, ეს წერილები ფასდაუდებელ როლს ასრულებს მისი აზრების გაგებაში. თუმცა, რაღა თქმა უნდა, ეს კორესპონდენციები მისი თვითანალიზის მხოლოდ ფრაგმენტებს გვთავაზობენ, დანარჩენზე კი ჩვენ თვითონ უნდა გამოვიტანოთ დასკვნები.
გარკვეული სიტყვები თუ გამოთქმები ზოგჯერ განსაკუთრებულ განაცხადებად გვევლინება ხოლმე, – ასეთ გამოთქმათა შორის არის აგრეთვე სიტყვა "ხელოვანი", რაც რაღაცის საწყის ეტაპად მოიაზრება. ჯოისმა ჯერ კიდევ ადრეულ ასაკში მიიჩნია თავი ხელოვანად. თუკი მივიჩნევთ, რომ მის ნაწარმოებში "ხელოვანის პორტრეტი" არსებობს გამოკვეთილი თემატიკა, ეს ალბათ იქნება მწერლის მიერ უდიდესი სურვილის გამოვლენა, რომ ხელოვნების მგზნებარება მომდინარეობდეს თვით ბავშვობიდანვე. აშკარაა, რომ თავისი მოწოდება ჯოისმა სწორედ ბავშვობიდან მოწიფულობის ასაკში გადასვლისას გააცნობიერა. თუმცა სიტყვები: "ხელოვანი" და "მოწიფულობა" რომ ერთმანეთთან არის კავშირში, ამაზე არაერთგზისაა მინიშნებული მის მიმოწერაში.
როგორც მისი წერილები ცხადყოფს, ჯოისმა ჯერ კიდევ სიყმაწვილეში დაუკავშირა თავისი სულიერი სამყარო ხელოვნებასა და შემოქმედებით ხედვას. სწორედ ამ შემოქმედებითმა ხედვამ და თეოლოგიის საწინააღმდეგო პრინციპებმა შთააგონა მას პოეტის უპირატესობა სასულიერო პირთან შედარებით. სწორედ ხელოვანს არ უნდა დაეშურებინა ძალისხმევა, განევითარებინა ადამიანების ცნობიერება უფრო მაღალ დონეზე, ვიდრე ამას მღვდელი აღწევდა და თანაც ეს საქმიანობა არ უნდა წარემართა რამენაირი ზედაპირული თუ ზებუნებრივი ქმედებების მეშვეობით შესასრულებელი მისიის გაიოლების მიზნით. ჯოისი სხვა ადამიანებზე უფრო მორალურად გამოიყურება, მან ნორა ბარნაკლს ასეთი წერილიც კი მისწერა: "ექვსი წლის წინ მივატოვე კათოლიკური სარწმუნოება, რომელიც საშინლად მძულდა. წარმოუდგენლად მივიჩნიე იქ დარჩენა ჩემი იმპულსური ხასიათიდან გამომდინარე... მართალია, მათხოვრად ვიქეცი, მაგრამ სიამაყე არ დამიკარგავს". სიტყვები: "ხასიათი", "მორალი" და "სიამაყე" ჯოისისთვის ხელოვანის სულის საზრდოა.
იმის მიუხედავად, რომ ჯოისი არასოდეს იწუხებს თავს საკუთარი მორალური ბუნების ხსენებით, ეს თვისება მაინც ხშირად იჩენს ხოლმე თავს მის მიმოწერაში. სწორედ ამ ფაქტიდან გამომდინარე ცდილობს იგი, მთელი თავგამოდებით დაარწმუნოს გრანტ რიჩარდსი, რომ: "დუბლინელები" მისი ერის მორალური ისტორიაა".
ჯოისმა ხელოვანის შეუპოვრობა შეაკავშირა მოკრძალებულ პოლიტიკოსობასთან და ხაზგასმით გამოაცხადა თავი "სოციალისტ ხელოვანად". ერთი კია, მისი სოციალიზმის არსი მაინც გაუგებარი დარჩა. ჯოისი უაილდსა და ლასალს უფრო ხშირად ახსენებს, ვიდრე მარქსს. იგი გეგმავდა ამ საკითხზე დაწერილი უაილდის ესეების იტალიურად თარგმნას. სოციალიზმის აღქმის თვალსაზრისით იგი ძალზე ახლო იდგა უაილდის შეხედულებებთან, რადგან ეს სისტემა მიაჩნდა დაცულობისა და თავისუფლების გარანტად. მაგრამ როცა მისმა ძმამ განუცხადა, რომ მისი სოციალისტობა არადამაჯერებლად გამოიყურებოდა,
ჩუქება
