წინასიტყვაობა
თანამედროვე სამყაროში ადამიანური არსებობის კრიზისზე საუბარი ХХ საუკუნის ფილოსოფიის ყველაზე გავლენიანი მიმდინარეობით, ეგზისტენციალიზმით დაიწყო. მარტინ ჰაიდეგერის (1889-1979), კარლ იასპერსის (1883-1969) და ჟან-პოლ სარტრის (1905-1980) განსჯებმა იმთავითვე დაიპყრო ფილოსოფიური აზროვნების სივრცე. მოწინააღმდეგეებიც მრავლად გამოჩნდნენ. ჯერ მარქსისტებმა ეგზისტენციალიზმი ჰუმანიზმის მტრად გამოაცხადეს, შემდეგ კი ე.წ. საყოველთაო წყრომა 1953 წელს კათოლიკური ეკლესიის მიერ ამ უმნიშვნელოვანესი მიმდინარეობის დაწყევლით დაგვირგვინდა. ცხადია, ეგზისტენციალიზმი სიცარიელიდან არ აღმოცენებულა. ეგზისტენციალიზმამდე არსებულ ეგზისტენციალიზმს უწოდებენ კირკეგორის ფილოსოფიას. კირკეგორმა დააკისრა ადამიანს თავის ნებისმიერ მდგომარეობაზე უპირობო პასუხისმგებლობა. „ყველა ცოცხალ არსებას, მათ შორის გაყინულ ბეღურას, აქვს უფლება ღმერთს უსაყვედუროს, ადამიანის გარდა, რადგან მას აქვს თავისუფლება”. მხოლოდ ადამიანს შეუძლია „გავიდეს” სამყაროს გარეთ და იქიდან დაინახოს თავისი ადგილი სამყაროში (მაქს შელერი). ადამიანური სიცოცხლისა და ზოგადად სიცოცხლის გაცნობიერება, მასზე ფოკუსირება დროს უნდა მოეტანა. სამყაროსთვის ყოვლისმომცველი საფრთხის შეგრძნებამ ადამიანური სიცოცხლის გააზრება მოითხოვა. სამყაროზე პასუხისმგებლობის საკითხი ცნობიერად თუ არაცნობიერად აქტუალური გახდა, მკაფიოდ განესაზღვრა ადამიანად ყოფნის ვალდებულება ადამიანს, რომელსაც გასაქცევი არსად აქვს. გაქცევის ყველა მცდელობა ფიქციაა. ერიხ ფრომის თავისუფლებიდან გაქცევის მექანიზმები: დესტრუქციულობა, ავტომატური კონფორმიზმი და ავტორიტარიზმი თავისუფლებიდან გაქცევის შეუძლებლობაზე უფრო ლაპარაკობს, რადგან ყოველი მათგანი ადამიანში ადამიანური საწყისის ანუ პასუხისმგებელი „მე”-ს წაშლით აღესრულება.
თუ კაცობრიულ ცნობიერებაში სინამდვილის მხატვრული სახეებით ასახვა უმეტესწილად წინ უსწრებდა მეცნიერულ ასახვას, ХХ საუკუნის ეკონომიკური, სოციალური თუ პოლიტიკურ რეალობიდან ხელოვნების, მეცნიერებისა და ფილოსოფიის მიერ სინამდვილის ერთდროული ხედვის აუცილებლობა გამოიკვეთა. დრო არ ითმენდა. დროის „მგრძნობელობა”, მოვლენების წარმოჩენის მიმართ უტყუარი ხედვა, კანონზომიერი პროცესია. ამავდროულად, უფრო მართებულია, ხედვის ანუ პოზიციის განმსაზღვრელად სწორედ ეპოქის სოციო-პოლიტიკური შინაარსი მივიჩნიოთ, ვიდრე ნებისმიერი სხვა რამ. ჟან-პოლ სარტრის რომანები, მოთხრობები, ესეები, ფილოსოფიური თხზულებები და ფსიქოლოგიური მიგნებანი აღნიშნულს სრულიად ადასტურებს.
ეგზისტენციალიზმის ეპოქის ადამიანისთვის უკვე „ღმერთი მკვდარია” (ნიცშე), „ევროპის მზე” ჩასვენებულია (შპენგლერი). ადამიანი სამყაროში გადაგდებულია, შეშინებული და მოტყუებული. ცხოვრების მატერიალურ-პრაგმატული მხარე დაუნდობელ წინააღმდეგობაშია ადამიანის სულიერ საწყისებთან. პრაგმატიზმისა და ყოფითობის პრიმატობა იქამდე მიდის, რომ ღვთის მოსიყვარულე, ქრისტიანი, დიდი მოაზროვნე კირკეგორი, იმდროინდელი ქრისტიანობის გადამეტებული პრაგმატულობის გამო გამწყრალი, სიკვდილის წინ ზიარებაზე უარს ამბობს. ყოველდღიურობით ტკბობის, სიყალბის ხარისხი საზოგადოებრივი ცხოვრების ყველა სფეროში ზენიტში აღმოჩნდა. დამოკლეს მახვილივით დაეკიდა თავზე ადამიანურ სიცოცხლეს „სამყაროში გადაგდებულობა”, „მარტოობა”, „შიში”. არსებულის გარღვევა და იქიდან საკუთარი თავის ხედვა და ადგილის განსაზღვრა უპირველეს ამოცანად გადაიქცა. ეს კი იმაზე მეტი ცოდნაა, ვიდრე ზოგადად ცოდნა.
ცნობილი შვეიცარიელი ფსიქოლოგის ჟან პიაჟეს ექსპერიმენტები თვითცნობიერების შესახებ სარტრისთვის უტყუარი დადასტურება აღმოჩნდა იმისა, რომ პრერეფლექსური ცნობიერება და თვითცნობიერება პრინციპულად განსხვავდება. პრერეფლექსური ცნობიერება უბრალოდ ცნობიერებაა რაიმესი, თვითცნობიერება კი პერსონულია. „მე” მაშინ ფორმირდება, როცა პრერეფლექსური ცნობიერება გადაიქცევა ცნობიერების სუბიექტის ობიექტად. ეს კი, უკვე „მე”-ს შესახებ ცნობიერებაა, რამდენადაც აქ „მე” არ არის ცნობიერების სუბიექტი, ის მხოლოდ ობიექტია. მაშასადამე, „მე”, როგორც რეფლექსიის ობიექტი, მუდამ ერთეულია, ჩართულია სამყაროში სხვა „მე”-ების არსებობასთან ერთად და მათთან ტოლძალოვნად ახდენს რეფლექსიას (გ. თევზაძე).
ეგზისტენციალური ფსიქოანალიზის ცნება ფსიქოლოგიაში სარტრმა შემოიტანა. მისთვის ცნობიერება და ფსიქიკური ურთიერთმომცველობით ხასიათდება. ისინი ერთმანეთს ფარავს. ამიტომაც მიუთითებენ, რომ სარტრი ადგილს არ უტოვებს ადამიანს იმისათვის, რომ თავისი მოქმედება ან ნიცშეანურად ძალაუფლებისაკენ სწრაფვით გაამართლოს, ან ფროიდის ფსიქოანალიზიდან ლიბიდოს არაცნობიერ ზეგავლენას გადააბრალოს. ე.ი. ადამიანი, ფიქრობს სარტრი, რასაც აკეთებს მხოლოდ თვითონ, საკუთარი ცნობიერებით აკეთებს. ეს მისი არჩევანია. იგი თავად ირჩევს „ჰო”-დ ან „არა”-დ ყოფნას. ეს მისი პასუხისმგებლობაა. საგულისხმოა ისიც, რომ როცა სარტრი არჩევანის შესახებ საუბრობს, ხაზს უსვამს, რომ პასუხისმგებლობის სიმძიმის ცენტრი არა არჩევანის ფაქტზე, არამედ არჩევანის ე.ი. არჩეულის პასუხისმგებლობაზე გადის. სწორედ ეს არჩევანი, ეს პასუხისმგებლობაა თავისუფლება. როცა ადამიანი არჩევანზე თავს იკავებს, ეს თავშეკავებაც მისი არჩევანია. ის ამ თავშეკავებაზეა პასუხისმგებელი და, მაშასადამე, თავისუფალი. ეზოპე არასოდეს არ ყოფილა მონა, რადგან ის არ მოერგო მონობას. მან თავისი შემოქმედებით, აზროვნებით უთხრა უარი მონობას. ეზოპემ არსებული რეალობის ფარგლებიდან შეძლო გასვლა ანუ, როგორც ვიქტორ ფრანკლი იტყოდა, „უკანასკნელი თავისუფლების” ფსიქოლოგიური აქტი განახორციელა. ამ შემთხვევაში თავად ცხოვრება გისვამს კითხვას: როგორი ადამიანი ხარ შენ? სარტრის პასუხი ერთადერთია – როგორ სამყაროსაც ვირჩევ მე! სარტრის ფილოსოფიის, ფსიქოლოგიისა თუ ლიტერატურული შემოქმედების კვინტესენცია ის არის, რომ ადამიანისათვის დამახასიათებელი თავისუფლება თითოეულში ვლინდება, როგორც მის მიერ საკუთარი არსების შექმნა. რაც ფორმულირებულია სარტრის ძირითად დებულებაში: „არსებობა წინ უსწრებს არსებას.”
მკვლევრები პირობითად, სარტრის ფილოსოფიური და
ჩუქება
