კავკასიური ქრონიკა
„და ამათ გვართა იციან მესისხლეობა, რამეთუ მოკლას ერთმან, არა დასცხრების მეორე გვარი შვილით შვილამდე უკუნისამდე, თუმცა არა მოკლას მანცა, და მკულული მოკლულსა მათთვის გვარსა ჩასძახებს საფლავსა შინა, „მოვკალო მკულელი შენი“ და რწამთ ესე საცხონებელად მისად.“
ვახუშტი, ისტორიკოსი, XVIII საუკუნე
დაბაში, სადაც ეს ამბავი მოხდა, შურისძიება ყველაზე ტრადიციული და ერთ-ერთი მთავარი ღირებულებაა. ღირსეული კაციც ის არის, ვისაც თავისი მოგვარის სისხლი აქვს აღებული. აქაური წესია: საფლავზე ქუდი უნდა დააგდო და სამარეს ჩასძახო, „მოვკალო შენი მკულელი!“ რაღაც უცნაური მკაცრი სიმართლე ძევს ამ სხვისი ოჯახის გამაუბედურებელ წესში; მით უმეტეს, კავკასიაში და თანაც – მთაში. აქ კანონები დამპყრობელი ქვეყნის მიერ იყო შემოღებული ცეცხლითა და მახვილით. მთიელები არ ემორჩილებოდნენ რუსების თავსმოხვეულ წესებს, ცდილობდნენ, თავიანთი ტრადიციული ადათით ეცხოვრათ და სამართალიც მამაპაპისეულად აღესრულებინათ. „შენ რომ სხვას მოკლავ, შენც მოგკვლენ, მკვლელს არ შეარჩენს გვარიო...“ – წერდა ვაჟა-ფშაველა... თუმცა მოკლულს ხელს აღარ სჭრიდნენ და სახლის კარზე აღარ კიდებდნენ, როგორც მის პოემაშია, მაგრამ...…
მაინც, ჩემთვისაც კი თვალშისაცემია შაოსან ქალთა რაოდენობა, რომელთაც მკერდზე ყვავილებივით დაუბნევიათ გარდაცვლილთა ფოტოსურათები (ვთქვი ჩემთვისაც – იმიტომ, რომ ის დაბა ჩემი ნაწილიცაა, გნებავთ, მე ვარ იმ დაბის ნაწილი).
ბატკა მხატვარი იყო, ხეში ჭრიდა ფიგურებს, ჩუქურთმებს, ჯვრებს, ჯამებს. კარგი ხელი ჰქონდა, ყველაფერი გამოსდიოდა. მაგრამ მე ყველაზე მეტად მაინც მისი საყვარელი პერსონაჟების ფიგურები მომწონდა, გულმოდგინედ, ნატურალისტურად შესრულებული. ტოლები ვიყავით და გაცნობისთანვე დავმეგობრდით, თუმცა მეჩვენებოდა, რომ ის ბიჭი ძალიან დიდი ხნის წინ გავიცანი, – მაღალი – გამხდარი, სევდიანად მოღიმარი, ვისაც უკვე ჩამოყალიბებული ზნეობრივი კოდექსი და კაცური პრინციპები ჰქონდა. იმ წელს, როცა ეს ამბავი მოხდა, დონ კიხოტს აქანდაკებდა, მშობლიურ გარემოში თავადაც დონ კიხოტივით ცხოვრობდა და გამოირჩეოდა.
ბატკას მამა ცნობილ ყაჩაღს, სტალინ პეტრეს ჰყავდა მოკლული. ეს მეტსახელი დაუნდობლობისა და გარეგნული იერის გამო შეარქვა ხალხმა: ულვაშები, კიტელი, ჩექმები; ამ გულმხეც პეტრეს კიდევ რამდენიმე კაცის ცოდვა ედო კისერზე და, რა თქმა უნდა, ამავე გვარის ახალგაზრდების (ბატკას გარდა) ცხოვრების მთავარი მიზანი სტალინ პეტრეს მოკვლა იყო. სანამ გავერკვეოდი რა ხდებოდა, მაგრად მიკვირდა: მე მესალმებოდნენ დაბელები, ბატკას – არა.
„ამათი არ მიკვირს, მითხრა ერთხელ ბატკამ, კლასელი გოგო მიყვარდა, იმანაც კი მიმატოვა, ოჯახის ჭკუაზე გადავიდა, – ეგ რა კაცი იქნება, მამამისის სისხლზე არ ფიქრობსო“. ის გოგო მეც მინახავს და ვერაფრით წარმოვიდგინე ცისფერთვალა, ლოყაწითელი, ერთი ციცქნა არსება ვინმეს სისხლის ძიებაში გართული. სწორედ ადათის გამო ოჯახს არაფრით გადაუდგებოდა თანაკლასელი. როცა ბატკა გავიცანი, მამა კარგა ხნის გარდაცვლილი ჰყავდა, დედა კი – ლოგინად ჩავარდნილი, შვილის დახმარებით თუ ახერხებდა მოძრაობას. დაბის ცენტრში ცხოვრობდნენ, ლამის მთავარ მოედანზე. უსწორმასწორო წრეზე ადმინისტრაციული უსახური შენობები იდგა, მკაცრი ციხესიმაგრეებიდან გამოფენილი ხალხი დღეში რამდენჯერმე კვეთდა, ჭრიდა და სერავდა საყვარელ მოედანს. ეს უმიზნო, ზოგჯერ საქმიანი ან მიზეზიანი სვლა წყლის ჭავლთან – ნილოსის სათავესთან ბოლოვდებოდა. საღამოობით კი ზღვაში ჩასული მზის ანარეკლი, კავკასიონის მარად თოვლიან მწვერვალს აწითლებდა, მერე ბინდდებოდა და მოედანზე შემორჩენილი ხალხის ხორხისმიერი ხმები უფრო მკაფიოდ გაისმოდა. ბატკას არ სიამოვნებდა მამისა და სტალინ პეტრეს ამბის გახსენება – ღიზიანდებოდა. ბოლომდე არც მე ჩავციებივარ, ღვთის მადლით, ისედაც ადვილად დაადგენდი ჭეშმარიტებას – ამ მკაცრ ხალხშიც ბევრი ერია ენაწყლიანი და ამბების თხრობის მოყვარული.
სტალინ პეტრეს ბატკას ნათესავი გლეხი მოეკლა ხარის გულისათვის. ადამიანები არა, მაგრამ თურმე ხარები უყვარდა. ეფერებოდა კიდეცო, ამბობდნენ თვითმხილველები. არ მიუცია გლეხს თავისი ჯილა ხარი, ანდა რატომ მისცემდა, მეტიც, ხანჯლისაკენაც წაუღია ხელი, გაჯიქებულა, გამწყრალა... და ვიდრე ჯავრს საქმესაც მოაყოლებდა, სამი ტყვია მოხვედრია თავში; კბილები ჰქონდა თავში შერჭობილიო – ამ დეტალს ყველა ხაზს უსვამდა. სწორედ ამ კაცის სატირალში ასულა ბატკას მამა. ზემო სოფელში დიდთოვლობის გამო საღამოს აუღწევია. ეზოში სეფა: შორიდან მოსულ, დაღლილ სტუმრებს არყითა და სამარხვო საჭმლით უმასპინძლდებოდნენ. ბატკას მამას სამი ჭიქა დაულევია, ერთიც მიწაზე წაუქცევია: ასე დაიღვაროს ჩემი სისხლი, თუ ეს პატიოსანი კაცი არ ვისისხლოო, და თითქოს მის სიტყვებს ელოდნენო, სახლიდან ერთდროულად სროლა და ჭირისუფლის კივილი გაისმა. ხალხი წამოიშალა, მიმოიფანტა, ზოგმა რა მოიმიზეზა, ზოგმაც – რა. ბატკას მამა კი პისტოლეტით ხელში სახლისაკენ დაიძრა. აივნიდანვე დაუწყია სროლა, ოღონდ გაურკვეველია, რატომ – თავს იმხნევებდა თუ კონკრეტულ სამიზნეს ესროდა. ოთახში ჭირისუფალი დედაკაცებისა და