მედეა

წინასიტყვაობა
 ვრიპიდეს „მედეა“ მსოფლიოში ერთერთ ყველაზე უფრო ცნობილ დრამას წარმოადგენს. მისი უშუალო გავლენით სხვადასხვა ეპოქაში შექმნილია 300ზე მეტი ნაწარმოები: ლიტერატურული, მუსიკალური, ფერწერული, პლასტიკური... ამ ტრაგედიაზე მრავალი საქებარი თქმულა ანტიკურობიდან მოყოლებული ჩვენს დღეებამდე. იგი ახლაც დიდი წარმატებით იდგმება სხვადასხვა ქვეყნის სცენაზე. მაგრამ ჩვენთვის, ქართველებისათვის, „მედეას“ მნიშვნელობა იმითაცაა განსაკუთრებული, რომ ევრიპიდემ შეძლო ბერძნული მითოსიდან ცნობილი კოლხი პერსონაჟი მსოფლიო დრამის ერთერთ უპოპულარულეს სახედ ექცია. საკმარისია დღეს ვინმემ ჩაატაროს ელემენტარული სოციოლოგიური გამოკვლევა ევროპულ მწერლობასთან ნაზიარებ ნებისმიერ ქვეყანაში იმის გასარკვევად, თუ ვის თვლის ფართო მკითხველი მსოფლიო ლიტერატურის ყველაზე მეტად ცნობილ სახეებად, რომ მედეა უთუოდ პირველთა რიგში იქნება დასახელებული. შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოსთან დაკავშირებული ვერც ერთი ლიტერატურული პერსონაჟი ვერ გაუტოლდება ამ მხრივ მედეას. ბუნებრივია, ამ ვითარებაში თითოეულ ჩვენგანს აინტერესებს და აღელვებს ის, რითი იზიდავს ეს სახე კაცობრიობას, რა ფიქრებს აღძრავს მასთან ყოველი შეხვედრა მკითხველსა და მაყურებელში.

ამის ნათელსაყოფად თავდაპირველად რამდენიმე სიტყვა უნდა ითქვას საერთოდ ტრაგიკული პერსონაჟისა და ტრაგიკულობის არსის შესახებ ანტიკურობაში.

ყველასათვის ცნობილია, რომ ტრაგედია, როგორც დრამის ჟანრის ერთერთი სახე, ანტიკურ საბერძნეთში წარმოიშვა ძვ.წ. VI საუკუნის მეორე ნახევარში. საბოლოოდ ჩამოყალიბებული ფორმა, თავისი კლასიკური სახე მან ძვ.წ. V საუკუნეში მიიღო გენიოსი ათენელი მწერლების ესქილეს, სოფოკლესა და ევრიპიდეს შემოქმედებაში. თუკი მანამდე არსებულ ჟანრებში, როგორც წესი, ე.წ. სერიოზული, ნეიტრალური და არასერიოზული ინფორმაცია არ იყო ერთმანეთისაგან გამიჯნული, ტრაგედიის განვითარება მასში სერიოზული, ცრემლისაღმძვრელი ინფორმაციის კონცენტრაციისა და აქცენტირების გზით წავიდა. დროთა განმავლობაში მან შეიმუშავა ტრაგიკული სიუჟეტის მოდელირების თავისი პრინციპები. ამგვარ დრამებში ასახული იყო არა საერთოდ უბედურება ან სიკვდილი, არამედ მხოლოდ ისეთი, რომელიც გვზარავს თავისი უჩვეულობით, რომელიც არ თავსდება მოვლენათა ორდინალური განვითარების ლოგიკის ფარგლებში. მართალია, სიკვდილი ყოველთვის ცრემლთან არის დაკავშირებული, მაგრამ ტრაგედია არ ცდილობდა აესახა ადამიანის ჩვეულებრივი გარდაცვალება, თუნდაც ყველაზე უფრო გულდასაწყვეტი, გამოწვეული ხანდაზმულობით ან ხანგრძლივი ავადმყოფობით. ტრაგიკული კონფლიქტის საფუძველი იმ ბუნებრივი წესრიგის უეცარ დარღვევაში იყო, რომელსაც შეეძლო ადამიანის თვალწინ ხელეყო სამყაროს, ანუ კოსმოსის ჰარმონიულობა.

ის, თუ რა უნდა ყოფილიყო ამგვარი ტრაგიკული კონფლიქტის ეფექტი, ყველაზე საინტერესოდ ანტიკურ სამყაროში მეცნიერული პოეტიკის საფუძვლის ჩამყრელმა, ძვ.წ. IV საუკუნის ფილოსოფოსმა არისტოტელემ ჩამოაყალიბა: ტრაგედია ახდენს „თანაგრძნობისა და ძრწოლის საშუალებით ამგვარ ვნებათაგან განწმენდას (განთავისუფლებას)“ (პოეტიკა, 1449ბ). ბერძნულ ტექსტში სიტყვას განწმენდა, განთავისუფლება შეესაბამება ტერმინი კათარსისი. არისტოტელეს „პოეტიკის“ ამ პასაჟის ინტერპრეტაცია მეცნიერებაში აზრთა დიდ სხვადასხვაობას იწვევს. ტრაგიკული კათარსისის მრავალი ათეული განმარტება არსებობს, რომელთაც სისტემატურად ემატება ახსნის ახალახალი ცდები. უკანასკნელ ხანებში ერთერთ ყველაზე უფრო გავრცელებულ აზრად ითვლება ის, რომლის თანახმადაც ზემომოყვანილ პასაჟში არისტოტელეს შემდეგის თქმა სურს: ტრაგედიის ეფექტი მოქმედების შესაბამისი განვითარებით თანაგრძნობისა და ძრწოლის აღძვრის გზით ადამიანის ამ გრძნობათაგან განმუხტვა, დაცლაა.

ბუნებრივია, ისმის კითხვა: რად სჭირდება ადამიანს ტრაგიკული კათარსისი, რით განსხვავდება იგი იმ კათარსისისაგან, რომელიც საერთოდ ხელოვნებასთან ზიარებამ შეიძლება განგვაცდევინოს. ამ შემთხვევაში უნდა გავიხსენოთ, რომ ძლიერი ტანჯვის დათმენა ძველთაგანვე ყოველდღიური ემპირიული ცოდნით მიღწეულ ჭეშმარიტებაზე გაცილებით უფრო დიდ ჭეშმარიტებასთან მისვლის გზად ითვლებოდა. ეს არ იყო რაღაცის სწავლა ამ სიტყვის ჩვეულებრივი, დიდაქტიკური გაგებით, ეს იყო რაღაც იმ ძალზე მნიშვნელოვანის შეცნობის საფეხური, რომელთან ზიარებაც სულის მოთხოვნილებაა. უკვე ესქილესთან გვხვდება აზრი, რომელიც ამგვარი ლაკონური ფორმულის სახით გავრცელდა: „პათემატა მათემატა“ „ტანჯვათა (დათმენის) საშუალებით სწავლა (შეცნობა)“. ტანჯვა მით უფრო დიდია, რაც უფრო მეტად ძრწოლისმომგვრელია თავისი მოულოდნელობითა და მოვლენათა ბუნებრივ მიმდინარეობასთან შეუთავსებლობით. იგი აღიქმება არა როგორც რომელიღაც კონკრეტული პირის, არამედ საერთოდ ადამიანის თავს დატეხილი უბედურება. ასე, მაგალითად, ვითარება, როდესაც შვილმა შეიძლება მოკლას დედა, ან პირიქით, დედამ შვილი, ოჯახის წევრებმა დახოცონ ერთმანეთი, მოხდეს დაუშვებელი ინცესტი და ა.შ., განსაკუთრებულ ძრწოლას აღრძავს მოკვდავებში და მათ საერთოდ კაცობრიობის თავს მოვლენილი სასჯელის მიზეზებსა და არსზე, ადამიანის დიდ კანონზომიერებათა წინაშე უსუსურობაზე და მისი ცოდნის არასრულყოფილებაზე ჩააფიქრებს. მაგრამ ადამიანთა უმეტესობის ცხოვრება ისე ჩაივლის, რომ მათ ამგვარი ძლიერი ტანჯვის დათმენა შეიძლება არც კი მოუხდეთ, შეიძლება ყოველდღიურობის ორომტრიალში გამობრძმედილებმა არც კი მისცენ თავს უფლება, მოადუნონ სული, ცრემლი ღვარონ საკუთარი ან ახლობლების უბუდურებათა გამო. მაგრამ, პლატონის სიტყვით რომ ვთქვათ, ჩვენი სულის საწყისს „სწადია იტიროს, იგლოვოს და ამით დაკმაყოფილდეს. ამგვარია მისი ბუნებრივი მისწრაფებები“ (სახელმწიფო, 606ა). ტრაგედია მას საშუალებას აძლევს, გარკვეული დროის განმავლობაში თანამონაწილე იყოს ყველაზე დიდ ტანჯვათა, რომელნიც საერთოდ ადამიანმა