წინასიტყვაობის ნაცვლად
ლაზური (ჭანური) ზეპირსიტყვიერი შემოქმედება ქართველ ტომთა ფოლკლორული საუნჯის ორგანული ნაწილია. მისი გავრცელების არეს ეთნოგრაფიული ლაზეთი წარმოადგენს, სადაც ლაზები კომპაქტურად ცხოვრობენ და მათი მშობლიური ენაც ლაზურია.
დღევანდელი ეთნოგრაფიული ლაზეთის დასავლეთი საზღვარი რიზესა და ათინას შორის მდებარე სოფელი ქემერი და ქემერის მთაა. აღმოსავლეთით ლაზეთს აჭარაშავშეთის მთები ესაზღვრება. სამხრეთით ლაზური მოსახლეობა ლაზეთის მთებამდე აღწევს, ხოლო სამხრეთაღმოსავლეთით მურღულისაკენ ჩხალის ხეობაში იჭრება. მთელი ეს ტერიტორია სოფელ სარფიდან დასავლეთით ქემერის მთამდე ვიწრო ზოლად არის გადაჭიმული და ჩრდილოეთით შავ ზღვას ეკვრის. საყურადღებოა, რომ ლაზური მეტყველებისა და ზეპირსიტყვიერების გავრცელების არე ეთნოგრაფიული ლაზეთის დასავლეთით უფრო შორს მიდის. როგორც ირკვევა, რიზესა და ტრაპიზონის მხარეებში ამჟამადაც ბევრი ლაზი ცხოვრობს. დასტურდება, აგრეთვე, რომ ქემერის დასავლეთით რიზესა და ტრაპიზონის სანახებში მცხოვრებ ლაზურ მოსახლეობაში მშობლიური ენა, ფოლკლორული შემოქმედება და საკუთარი ზნეჩვეულებები დაცულია.
თანამედროვე ლაზები თავიანთი მშობლიური ენითა და ეთნოგრაფიული თვითმყოფადობის შეგნებით წარმოადგენენ წარსულში მრავალი, ფართო ტერიტორიისა და მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე ეთნიკური მასივის უმნიშვნელოვანეს ნაწილს. ლაზური მეტყველება, ეს უძველესი და სამართლიანი მოწამე ლაზთა ისტორიისა, და ლაზური ფოლკლორი, ეს ფასდაუდებელი ხალხური საუნჯე ქართულმეგრული ფოლკლორისთვის დამახასიათებელი პერსონაჟებით, არქიტექტონიკითა და სტილისტური დეტალებით, ლაზებმა საუკუნეთა მანძილზე გამოატარეს, როგორც თავიანთი ტომობრივი თვითმყოფადობით სიმბოლო და დღესაც ცოცხლობს (არნოლდ ჩოქობავა). თანამედროვე ინგლისელი მკვლევარის რობინ ფედენის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „აღმოსავლეთ თურქეთში მცხოვრები ლაზები ღირშესანიშნავ ინდივიდუალობას წარმოადგენენ... ითვლებიან კოლხების მემკვიდრეებად, რომელთა საზოგადოება ბრინჯაოს ხანაში ყვაოდა, იმ კოლხებისა, რომელთაც შეხვდნენ იაზონი და არგონავტები შავი ზღვის ამ შორეულ კუთხეში, მათი ენა, დაუწერელი და აუწერელი, ნამდვილად უნათესავდება ქართულს“.
ლაზური ზეპირსიტყვიერი შემოქმედების, კერძოდ, ლაზური პოეზიის განვითარებას საფუძვლად საკუთარი ეროვნული ტრადიციები უდევს. თავისი არქაულობის მაჩვენებელი ელემენტებით, მრავალფეროვანი თემატიკითა და მოტივებით ლაზური ლექსსიმღერები დიდ მსგავსებასა და სემანტიკურ სიახლოვეს იჩენენ ქართულ, მეგრულ, სვანურ ლექსსიმღერებთან.
ფიქსირებული ლაზური ლექსსიმღერები და ხალხში შეკრებილი ცნობები უთუოდ მიგვითითებენ, რომ ლაზეთში პოეტური ტრადიციები საკმაოდ ძლიერია. ამაზე მეტყველებს უპირველეს ყოვლისა ლაზური პოეზიის ნიმუშების ჟანრობრივი მრავალფეროვნება და მხატვრულპოეტური ნაწარმოებების თხზვისა და შესრულების შესახებ ხალხში ჩაწერილი მასალები.
დღემდე ჩატარებული შემკრებლობითი მუშაობა გვიჩვენებს, რომ ლაზურ ფოლკლორში შრომის ლექსი ერთერთი ტრადიციული ჟანრია. მას ისეთივე უძველესი ნიშნები აქვს, როგორც სხვა ქართველური ტომების ქართების, მეგრელებისა და სვანების ზეპირსიტყვიერებაში დაცულ შრომის ლექსსიმღერებს.
შრომის პოეზიის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშანი იმაში მდგომარეობს, რომ მისი წარმოშობა და განვითარება სამეურნეო მოქმედებასთან არის დაკავშირებული. შრომის პროცესში პოეტურ ნაწარმოებთა შესრულება მოითხოვს გარკვეულ მელოდიას, რომელიც შრომის ამა თუ იმ სახეობისათვის ნიშანდობლივ რიტმთან არის შეწყობილი. ამიტომაა, რომ ცალკეული სამეურნეო დარგისთვის დამახასიათებელი მოქმედების სპეციფიკის მიხედვით შრომის ლექსსიმღერები სხადასხვა სახეობად იყოფა.
ლაზეთში სამიწათმოქმედო შრომის ლექსსიმღერებიდან გვხვდება ნადური, რომელიც დაკავშირებულია მიწის კოლექტიურ დამუშავებასთან. ინდივიდუალური შრომის ლექსები და სიმღერები ლაზური ფოლკლორისათვის უცხო ჩანს. ყოველი სასიმღერო ტექსტი, რომელიც შრომის პროცესში სრულდება, მხოლოდ და მხოლოდ ჯგუფურ, კოლექტიურ სიმღერას წარმოადგენს. უძველეს შრომის სიმღერებს განეკუთვნება ლაზური ხალხური სიმღერა „ჰეყამო“ ანუ „ჰემო“, რომელიც ყველაზე პოპულარულ ნადურ სიმღერად ითვლება მთელ ლაზეთში. ყანური შრომის რიტმს შეხამებული მელოდია, მუსიკალური ფრაზა, „უსიტყვო“ კომპლექსური ბგერების რიტმული ამოძახილი, პოტური ტექსტისა და კორიფეს გარეშე მისი შესრულება ამ სიმღერაში ფოლკლორული სინკრეტიზმის აშკარა ნიშნებია და სიმღერის არქაულობაზე მიუთითებენ.
მეთევზემეზღვაურთა შრომის თემატიკაზე აგებული ნიმუშებით განსაკუთრებით მდიდარია ლაზური ზეპირსიტყვიერება, რომელშიც მეთევზეობანაოსნობის ამსახველი ნაწარმოებები მეტწილად პოეზიის სახით არის წარმოდგენილი. ასეთ ლექსებში ხაზგასმითაა ნაჩვენები სათევზაოსანაოსნო საქმისადმი ლაზთა დიდი ინტერესი ოჯახურ ყოფაში თევზი, როგორც ერთერთი ძირითადი საარსებო წყარო, თევზის ნაწარმის სავაჭრო მნიშვნელობა, მეთევზემებადურთა უვნებელყოფის მიზნით ღმრთისადმი ხვეწნავედრებისა და მისდამი სამსახურის წესჩვეულების არსებობა. ხანგრძლივი დროით სავაჭროდ წასვლას ლაზები „კურბეთში“ წასვლას უწოდებენ. „კურბეთობასთანაა“ დაკავშირებული მეთევზეთა პოეზიის მნიშვნელოვანი ნაწილი, რომელსაც ხშირად „კურბეთიშ ბირაფა“ ეწოდება. „კურბეთობის“ ლექსთა ციკლი მეტწილად სატრფიალო ლირიკული ხასიათისაა… დარსა და ავდარში მყოფი საყვარელი ადამიანების ბედით დაინტერესებულ და ლირიკულად განწყობილ ლაზ პოეტ ქალებს ბევრი სასიმღერო ლექსი შეუთხზავთ.
მენავეობაზღვაოსნობისა და თევზაობის თემატიკაზე შექმნილი პოეზიის ნიმუშები გვხვდება „შაირის“ სახითაც. ასეთი „შაირები“ უფრო მეტად პოეტური ტურნირის დროსაა შექმნილი, კაფიობის ნიმუშებს წარმოადგენს და ძირითადად ლაზეთის მთის მხარის მცხოვრებთა რეპერტუარის კუთვნილებად არის მიჩნეული.
საწესჩვეულებო პოეზიის ნიმუშები ძირითადად დაკავშირებულია ყოფიერების ისეთ მნიშვნელოვან მხარეებთან, როგორიცაა რელიგიური დღესასწაულები, ცრუმორწმუნეობა, წლის დროთა ცვალებადობა, გლოვა, ქორწილი.
წვეულებას, ქორწილს ლაზურად „ჭანდა“ ეწოედბა, ხოლო „ოჭანდინუ“ მოწვევას, დაპატიჟებას