შესავალი დიდი ხნის მანძილზე ისტორიკოსები თვლიდნენ, რომ რომი და საბერძნეთი ის ქვეყნები იყო, სადაც უნდა წარმოშობილიყო პირველი ისტორიოგრაფიული, სამართლებრივი, ლიტერატურული, მითოლოგიური თუ ეკონომიკური ძეგლები. მაგრამ დადგა მე-XIX-ე საუკუნე და ევროპელი მეცნიერები დაინტერესდნენ ძველი მახლობელი აღმოსავლეთით. არქეოლოგიურმა გათხრებმა გამოაჩინა მრავალი ისეთი ფაქტი, რამაც თავდაყირა დააყენა ისტორიკოსთა მოსაზრებანი. პირველ რიგში, ეს იყო ის ლურსმულწარწერიანი თიხის ფირფიტები, რომლებიც უხვად აღმოჩნდა ერაყში, ირანში, სირიასა და თურქეთში. ლურსმული დამწერლობის გაშიფრვის შედეგად დადგინდა, რომ პირველი ისტორიკოსები და ლიტერატორები არა რომაელები და ბერძნები, არამედ, ძველი წინა აზიის ბინადარნი - შუმერები, ასურელები, ხეთები და ხურიტები ყოფილან. თიხის ფირფიტებზე დაწერილი ამბები მოგვითხრობენ ძველი წინა აზიის ხალხთა ისტორიაზე, ყოფა-ცხოვრებასა და ზნე-ჩვეულებაზე.
ჩვენს ხელთაა ისტორიული ხასიათის ტექსტები, რომელთაგან მნიშვნელოვანია ე.წ. სამეფო „ ანალები “ , საერთაშორისო კორესპონდენცია, დიპლომატიური ხელ-შეკრულებები და სხვ. ჩვენდა სასიხარულოდ, აღმოჩენილ ფირფიტებს შორის მეტად საინტერესოდ და მრავლად არის დიპლომატიური შინაარსის ტექსტებიც.
საერთაშორისო ხელშეკრულებას დებდა, სავარაუდოდ, ძველი წინა აზიის არაერთი მეფე თავის მეზობელ თუ სხვა სახელმწიფოსთან. განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით შემოგვრჩა ხეთ მეფეთა მიერ დადებული ხელშეკრულებები სხვადასხვა სახელმწიფოს მეთაურებთან. ეს ბუნებრივიცაა, ვინაიდან ხეთების მიერ დასახლებული ტერიტორია, ანუ, ცენტრალური ანატოლია ითვლებოდა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის გასაყარად. ხეთებს უხდებოდათ ურთიერთობების „ ოთხივ მხრივ “ დარეგულირება. ამის შესახებ წერს ხეთების „ ახალი სამეფოს “ ერთ-ერთი გამორჩეული მეფე, ხათუსილი III თავის „ აპოლოგიაში “ : „ ისინი, ვინც ჩემს წინ მეფეები იყვნენ და ვინც (ხათის ქვეყანასთან) კარგ ურთიერთობაში იყო, ჩემს დროსაც კარგ ურთიერთობაში დარჩა. ისინი მიგზავნიდნენ მაცნეებს, მიგზავნიდნენ საჩუქრებს. ასეთი საჩუქრები მამაჩემისთვის და ჩემი წინაპრებისთვის არასდროს არ გამოუგზავნიათ. ის მეფე, რომელიც ვალდებული იყო პატივი ეცა ჩემთვის, პატივს მცემდა. ხოლო მე დავამარცხე მტრის ქვეყნები. მათი მიწა-წყალი ხათის სამეფოს შემოვუერთე. ყველამ, ვინც მამაჩემისა და ჩემი წინაპრების მტერი იყო, ჩემთან მშვიდობა დაამყარა “ .
ტექსტის ეს ეპიზოდი გვიჩვენებს, რომ ხეთების აზრით, უცხო ქვეყნები ან მათი მტრები იყვნენ ან მეგობრები. ნეიტრალიტეტს ისინი არ სცნობდნენ. ხეთების საგარეო პოლიტიკა, სულერთია, ბრძოლით თუ მშვიდობიანი გზით მიღწეული, ემსახურებოდა მტრულად განწყობილი ქვეყნების შემცირებას. ხეთები ასეთ ქვეყნებს ან თავიანთ ვასალებად აქცევდნენ, ან კიდევ თანასწორად მიიჩნევდ-ნენ. ეს დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ რამდენად დაშორებულები იყვნენ ისინი ხათის სამეფოდან, აგრეთვე, როგორ კულტურულ დონეზე იდგნენ, როგორი სამხედრო შენაერთები და ეკონომიკური ძლიერება ჰქონდათ.
ხეთების ძველი სამეფოს დასასრულიდან (ძვ. წ. XVI ს.) მოგვეპოვება ხეთების მიერ დადებული ხელშეკრულებების ტექსტები, რომლებსაც ხეთები ყოველ ახალ მოკავშირესთან დებდნენ. ხელშეკრულების დადებას ისინი სამეფოს მართვისათვის დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. ამაზე მეტყველებს ის, რომ ძველი წინა აზიის ხელშეკრულებების ნახევარზე მეტი ხეთური არქივებიდანაა ცნობილი. ამ სახის დაახლოებით 35 ტექსტი მოგვეპოვება ხათის სამეფოდან, კიდევ სხვა, ჩვენთვის უცნობ ხელშეკრულებებზეა საუბარი სხვა სახის ტექსტებში, მაგრამ ისინი ჯერ აღმოჩენილი არ არის.
იმდენად მნიშვნელოვანი იყო ხეთებისათვის „ ყველა მხრივ “ მშვიდობის დამყარება და მეზობელ სახელმწიფოებთან ურთიერთობის გარკვევა, რომ მათ მოსაზღვრე ქასქებთანაც კი დადეს ხელშეკრულება, თუმც, ისინი ხეთების ტერიტორიის რბევას მაინც აგრძელებდნენ.
მრავალი ხეთური ხელშეკრულება იყო შედგენილი აქადურ ენაზე, რომელიც იმ დროის დიპლომატიურ ენად ითვლებოდა. მაგრამ, საბუთების შესადგენად ასევე გამოიყენებოდა ხეთური ენაც. როგორც წესი, ანატოლიის მიწაზე მცხოვრებ ხალხთან ხეთები ხეთურ ენაზე დებდნენ ხელშეკრულებას, ხოლო სირიისა და სხვა მიწებზე მყოფ ხალხებთან – აქადურად. ასეთი დოკუმენტების სახელწოდება ორივე ენაზე ითარგმნებოდა, როგორც „ ფიცის დადება “ (ხეთური ი š ḫიულ და ლინგაი-, აქადურად რიკილტუ/ რიკი š ტუ/ რიკსუ, მāმīტუ). ხელშეკრულება შედგებოდა სამი ნაწილისგან: „ შეთანხმება “ , „ წყევლა “ და „ დალოცვა “ . მხარეები მოწმეებად მოიხმობდნენ ღვთაებებს. უნდა აღინიშნოს, რომ მოხელეებისათვისა და სამეფო დაცვის წევრებისათვის ხეთი მეფის მიერ გაცემულ ინსტრუქციებს აგრეთვე ერქვა ი š ḫიულ. ამიტომ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ხეთები ცნებებრივად ფუნდამენტურად არ განასხვავებდნენ მათი მეფის საშინაო და საგარეო ვალდებულებებს.
ვინაიდან ხეთ მმართველს არც თუ ისე ბევრი თანასწორი მმართველი ჰყავდა გარშემო, ხელშეკრულებების უმეტესობა მაინც ვასალური შინაარსისაა. მურსილი II-ს დროს (ძვ.წ. 13 ს.), ვისი მეფობის პერიოდის ყველაზე მეტი ხელშეკრულება მოგვეპოვება, ეს დოკუმენტი მზადდებოდა როგორც დასავლეთ ანატოლიაში არსებული სახელმწიფოებისათვის, ასევე სამხრეთელი და აღმოსავლელი მეზობლებისთვის.
ვასალური ხელშეკრულება ხათის მეფის
ჩუქება
