I. ძველი და ახალი დამკვიდრებული ფაქტია: სამწერლო ქართული, სქემატურად, სამ პერიოდს შეიცავს: ძველს, საშუალოსა და ახალს.
ძველსა და საშუალოს საზღვრად მე-XI ს. დაედო, როცა სასულიერო მწერლობას საეროც მიემატა.
მიჯნა საშუალოსა და ახალს გ. ერისთავის "გაყრამ" ჩაუგდო. ეს გარდატეხა დიდი ხანია მზადდებოდა. საბა სულხან ორბელიანი, დავით გურამიშვილი, სახელმწიფო აქტები, სიგელები და საერთოდ ზეპირსიტყვაობა ბეჯითად ამზადებდნენ სალიტერატურო და სახალხო ქართულის შეხვედრას. მაგრამ ანტონ კათალიკოზი შავი ლანდივით ჩადგა შუაში და შეერთება დააგვიანა. მისი მშრალი, განყენებული და ორჩოზე შემდგარი ქართულის სუსხი ალ. ჭავჭავაძეს, ნიკო ბარათაშვილს და გრ. ორბელიანსაც კი ახმობს. და თვითონ ქართულის გარდამტეხიც. გ. ერისთავიც, ახალგაზრდობაში ამავე "მაღალი შტილით" სწერდა.
"ვისრამიანის" აკადემიური ქართული ანტონის ყალბმა კლასიკურმა დაახჩო. მაგრამ ერისთავმა დატყვევებულ ენას საბურველი ახადა და სახალხო და სალიტერატურო მჭიდროდ შეადუღა, და ბედმაც ერთხელ კიდევ გაიცინა: ნოვატორ ერისთავს მიმრქმელად ანტონის ერთგული მიმდევარი პლატონ იოსელიანი მიუჩინა. იოსელიანი წინასიტყვაობას უწერს "გაყრას" და ასე ესალმება ახალშობილს:
"მწერლობა ძველთა, გარდა რუსთაველისა და მცირეთა სხვათა, არა იყო ჩვეულებითის საუბარითის ენითა, რომელიც არის და უნდა იყოს ჭეშმარიტი ენა ხალხისა. დამწერმან ამა პირველისა ქართულსა ენაზედ კომედიისა, თავადმან გიორგი დავითის ძემან ერისთავმან დაბადა ენა ქართული ახლისა გვარისა მწერლობისათვის"... "მაქვს იმედი, რომ ესრეთსა ჩემგან ახლისა გვარისა მწერლობისა მოწონებასა არავინ მიიღებს პირმოთნეობით თქმულად და თვითოეული კეთილ-განმზრახი ქართველი სიხარულითა და სიამოვნებით წაიკითხავს ამ კომედიასა და სხვანიც ახალნი მწერალნი გაბედვით შეუდგებიან მაგალითსა მისსა."
ასეთი ქართული დაულოცა ახალი გზა ახალ ქართულს ძველის მედროშემ. ამიტომ ერისთავის წიგნაკი ("გაყრა", გამოცემული 1850 წ.) პ. იოსელიანის წინასიტყვაობით დიდი სამიჯნო ბოძია, რომელსაც ერთ მხარეზე აწერია "ძველი", ხოლო მეორეზე - "ახალი".
და ბრძოლად სწორედ ამ მიჯნიდან იწყება.
პირველ დრამატურგს უმალ მეორე მიეშველა - ზურაბ ანტონოვი. უბრალო შემთხვევა ნუ გგონიათ: ენის რევოლიუციას კომედია იწყებს, რადგან სწორედ აქ იყო ციხის საიდუმლო კარი.
სცენაზე თავმოყრილ სოფლელებს - თავად-აზნაურებს, გლეხებსა და ჩარჩებს აღარ შეეძლოთ "მაღალი შტილით" საუბარი. უკვე მომწიფდა გულწრფელობისა და მარტივობის ალღო, რომელმაც დიალოგში გამოხეთქა.
რა თქმა უნდა, ადვილი იყო მდაბიური, სასაუბრო ქართულის ანუ "დაკუწვილი ლაპარაკის" გადმოტანა სცენაზე. გაცილებით უფრო ძნელია შექმნა სალიტერატურო სათხრობელი ენისა. და ძველი მეთაური ალ. ორბელიანიც ამას ეჭვებოდა. მაგრამ მდიდარმა და მოქნილმა ქართულმა ეს სანგარიც ადვილად გადალახა. თვითონ ერისთავმა, დიმ. ბაქრაძემ, დიმ. ყიფიანმა, დანიელ ჭონქაძემ და სხვებმაც მალე დაამტკიცეს ახალი პროზით, რომ ახალი ქართული მარტო "დაკუწვილი ლაპარაკი" არ იყო.
ორივე ძალა (ძველისა - ალ. ორბელიანი და ახლისა - დიმ. ყიფიანი) ფორმალურად საშუალო ქართულს ეძებს, არსებითად კი დიდი მანძილი ჰყოფს ამ ბანაკებს. ორბელიანი სამ საფეხურს ამყარებს: 1) ძველი, ე.ი. საეკლესიო; 2) საშუალო, ანუ "დარბაისელთა", და 3) გლეხური.
ყიფიანიც იზიარებს ასეთ კლასიფიკაციას, მაგრამ არსებითი სხვაობა მოპირდაპირეთა შორის უმალვე იჩენს თავს. ორბელიანის დარბაისლურის ანუ საშუალო ენის ნიმუშებად შავთელ-რუსთაველის ენა მოაქვს, დიმ. ყიფიანი კი სწორედ ამ ენას უწოდებს ძველს, მას ებრძვის და ეძებს ახალს, სინტეტიურ ქართულს, რომელიც უნდა გაჩენილიყო კლასიკური ქართულისა და სახალხოს შეერთების ნიადაგზე.
მებრძოლნი თანაბრად არ არიან აღჭურვილნი. ახალი ქართული უდროშო და უბელადო ლაშქარს ჰგავს. ორბელიანებს კი ხელთ უპყრიათ საუკუნოებით შეჭედილი გრამატიკა, ლექსიკონი, ტრადიცია. მათ წინ მოუძღვიან თითქოს უძლეველი, თილისმური სარდლები - შავთელი, ხონელი, თმოგველი, რუსთაველი, ჩახრუხაძე და ... და საბა სულხან ორბელიანსაც კი მოათრევდნენ - ძალით მოათრევდნენ, რადგან "სიბრძნე-სიცრუის" დიდებული ავტორი, რა თმა უნდა, უფრო ახლებს ეკუთნოდათ, ვიდრე ანტონ კათალიკოზის მემკვიდრეებს.
უბელადო ჯარი იშვიათად იმარჯვებს, ან გამარჯვება იგვიანებს. მაგრამ ისტორია ზოგჯერ დროზე მიაშველებს ხოლმე მედროშეს. მარტო გრამატიკოსს ჯერ არსად შეუქნია ენა. საჭიროა დიდი შემომქმედიც, ან თავდაპირველად შემომქმედი, რომელიც სანიმუშო დროშას ჰქსოვს ეპოქისათვის და მებრძოლ ლაშქარსაც, ბედმა თუ განგებამ, უცებ მოუვლინა მედროშე.
ილია ჭავჭავაძეს ერგო ამ ლაშქრის წინამძღოლობა.
ამ ადამიანმა თანაბარი მიჯნები ჩაუყარა ახალ ლიტერატურას და ახალ ქართულსაც.
"გაყრის" დაბეჭდვის შემდეგ თერთმეტი წელიწადი გავიდა. ამ ხანაში მრავალი რამ დაიბეჭდა ახალი სალიტერატურო ქართულით და ძველი ორთოგრაფიით. ბევრი შეჰკადრეს მოძველებულს, მაგრამ ორთოგრაფიის შეცვლა ვერავინ გაბედა. ჭავჭავაძემ კი ესეც აკადრა და მრავალი სხვაც მიუმატა. მან ამოაგდო ალფაბეტიდან შვიდი დრომოჭმული ასო და განაცხადა: "ეს ასოები სულ
ჩუქება
